Promenada Staromiejska i Ogród Staromiejski

Planty wrocławskie - najstarszy teren spacerowy w granicach miasta, założony w latach 1813-1816, otwarty dla wszystkich bez ograniczeń, szybko stał się powodem do dumy dla większości mieszczan. Podstawowe funkcje spacerowe i rekreacyjne szły w parze z reprezentacyjnymi i ozdobnymi, ale również towarzyskimi, kulturalnymi i edukacyjnymi. Promenada w swoim zasadniczym kształcie pozostała przejawem urbanistyki epoki Oświecenia, z silnymi akcentami sztuki klasycystycznej. Jednak z każdą kolejną epoką uzyskiwała nową szatę artystyczną: romantyczną, historyzującą, neoromantyczną, modernistyczną i nam współczesną przełomu XX i XXI wieku. Każda z tych epok odcisnęła swoje piętno głównie poprzez zmieniające się nurty w sztuce ogrodowej.

Kluczowa dla historii Promenady Staromiejskiej była decyzja króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III o likwidacji fortyfikacji. Ich rozbiórka nastąpiła w latach 1807-1813, w trakcie i po zakończeniu wojny prusko-francuskiej. Co najważniejsze w losach wrocławskich plant, król przekazał teren miastu wraz ze wskazaniem o stworzeniu w ich miejscu terenów spacerowych. Realizacja tak skomplikowanego przedsięwzięcia z dziedziny urbanistyki, architektury i sztuki ogrodowej wiązała się z dużym kosztem, a Wrocław po wysiłku wojennym był miastem w bardzo złej kondycji finansowej. Pojawiła się pokusa by otrzymane tereny podzielić na parcele i sprzedać z zyskiem. Na tym etapie roztropnością wykazali się przedstawiciele władz miejskich, decydując się na częściową sprzedaż, ale jednocześnie na konsekwentne stworzenie kręgu alei spacerowych. Znając historię innych miast europejskich, wiemy, że nie wszędzie wykazywano się determinacją w wykorzystywaniu pozyskanych przestrzeni dla dobra wspólnego.  

Stosując kryteria terytorialne, funkcjonalne, symboliczne i artystyczno-formalne, można wyodrębnić siedem faz tworzenia i następnie przekształcania Promenady Staromiejskiej: 1. realizacja koncepcji Johanna Friedricha Knorra (1812-1816), 2. przekształcenia ogrodowe w duchu romantyzmu i historyzmu (1821-1863), 3. przekształcenia urbanistyczne poprawiające komunikację (1863-ok. 1880), 4. zmiany wschodniego odcinka (ok. 1880-ok. 1918), 5. przekształcenia ogrodowe w duchu sztuki modernistycznej (1918-1945), 6. zmiany wynikające z wymiany społeczności miasta i przekształceń własnościowych, modyfikacje w duchu późnego modernizmu (1945-1989), 7. rekompozycje i próby rewaloryzacji (od 1989).

W 1812 roku Johann Friedrich Knorr - miejski radca budowlany w latach 1809 - 1821 - przygotował projekt Promenady. Koncepcja zakładała przebudowę fosy miejskiej, poprzez uproszczenie jej koryta i pozostawienie w jej załamaniach dawnych bastionów. Dwa z nich Sakwowy i Ceglarski miały przyjąć formę sztucznych wzgórz. Taki zamysł dawał możliwość wytyczenia prostoliniowych alej po obu stronach fosy. Knorr łączył elementy urbanistyki klasycystycznej z XVIII-wieczną angielską sztuką ogrodową typu picturesque garden. To właśnie dawne bastiony (dodatkowo Psi i Zamkowy) stały się miejscem nie regularnych ogrodowych kompozycji pretendujących do miana malowniczych. Knorr nadzorował realizację swojego projektu do 1821 roku.

Kolejnymi opiekunami Promenady po 1821 roku byli ogrodnik Blumenthal i radca budowlany Bernhard. Niestety nie znamy ich imion. Od 1823 roku wprowadzali zmiany stylistyczne w kompozycjach ogrodowych wykorzystując formy charakterystyczne dla założeń krajobrazowych landscape garden. Były to między innymi kosze kwiatowe i geometryczne, ozdobne kompozycje wykorzystujące roślinność topiaryczną i egzotyczną w donicach, charakterystyczne dla pleasure ground. Nastąpiła wymiana dominujących w alejach Knorra topól właoskich na lipy, klony i kasztanowce. Zgodnie z koncepcją profesora Heinricha Roberta Göpperta - dyrektora Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego w latach 1852 - 1884 - zaczęto wprowadzać obce gatunki drzew i krzewów tworząc kolekcję dendrologczną. Szczególnie ciekawe egzemplarze oznaczono tabliczkami w celu popularyzacji wiedzy przyrodniczej. W parkach publicznych była to rzadkość w skali europejskiej. Wówczas też podkreślono znaczenie osi widokowych zgodnie z romantycznym rozumieniem natury (w kierunku góry Ślęży), historii (wyspy odrzańskie) i pejzażu miejskiego. Przy Wzgórzu Sakwowym (obecnym Partyzantów) obniżono ścieżkę spacerową w stosunku do poziomu fosy. Jest to jedyny taki przypadek na terenie wrocławskiej Promenady. W 1848 roku Conrad Johann Schauer - botanik we wrocławskim Ogrodzie Botanicznym - stworzył koncepcję wzbogacania form ozdobnych w duchu historyzmu sięgającego po neorenesans, neobarok i neokoroko. Jej realizatorem, z powodu śmierci Schauera, został ogrodnik August Schwager, sprawujący do 1863 roku funkcję miejskiego inspektora promenad.

 W 1 połowie XIX wieku w najbliższym otoczeniu Promenady następowały duże zmiany urbanistyczne i architektoniczne. Wytyczano nowe ulice wewnętrzne: obecną ulicę P. Włodkowica i ul. Nową, oraz place Królewski, obecni Jana Pawła II i Zamkowy, obecny Wolności. Po zewnętrznej stronie szczególnego znaczenia nabrało Podwale Mikołajskie, Świdnickie i Oławskie, przy którym wznoszono najbardziej reprezentacyjne budowle państwowe i miejskie, ale także rezydencje prywatne. Odmienny charakter miała zabudowa ul. Nowej, gdzie usytuowały się liczne lokale gastronomiczne z ogrodami komercyjnymi skierowanymi na Promenadę. Oferowały spacerowiczom różne formy rozrywki, wydarzeń kulturalnych i przeżyć kulinarnych. Ten odcinek Promenady, ciągnący się aż do obecnej al. J. Słowackiego, cieszył się wielką popularnością zwłaszcza wśród miłośników piwiarni, winiarni i kawiarni.

Zmiany, które zachodziły na Promenadzie od roku 1865, nie miały znaczenia jedynie formalno-estetycznego, tak jak było to we wczesnej fazie. Od 1863 roku funkcję ogrodnika miejskiego przejął Edmund Julius Herrmann Lösener - uczeń i protegowany Josepha Petera Lennego, głównego ogrodnika królewskiego w Berlinie. Już w latach 1864-1865 przygotował on wspólnie z profesorem Göppertem projekt przekształcenia Promenady, który następnie realizował w uproszczonej wersji. Zbiegło się to z potrzebą modernizacji fosy i zmianą systemu komunikacyjnego między centrum a dawnymi przedmieściami. Projekt renowacji fosy stworzył w 1864 roku miejski radca budowlany architekt Julius von Roux. Zwiększono liczbę połączeń na przedłużeniu ul. Krupniczej i ul. Piotra Skargi, istniejące poszerzono, zamieniając mosty na szerokie przejazdy. Na tych odcinkach fosa została skanalizowana. Dzięki takiemu przekształceniu obecny pl. Jana Pawła II został kompozycyjnie wchłonięty przez Promenadę, a styk Promenady i ul. Świdnickiej umożliwił w przyszłości lokalizację pomnika cesarza Wilhelma I, następnie rzeźby "Święto Kwiatów", a obecnie pomnika Bolesława Chrobrego. Lösener był autorem ogrodowych przekształceń, między innymi wspomnianego placu oraz wzgórz Sakwowego i Ceglaskiego. Dzięki fundacji Adolfa Liebicha. w latach 1866-1867, Wzgórze Sakwowe uzyskało oprawę architektoniczną i zyskało nową nazwę upamiętniając Gustawa Liebicha, brata Adolfa. W tym czasie wymianie uległy nasadzenia alej, pojawiły się między innymi glediczje i platany. Po renowacji Promenada stała się najbardziej reprezentacyjną przestrzenią publiczną przepełnioną pomnikami polityków, myślicieli i ludzi sztuki. Monumenty chętnie otaczano ozdobnymi kobiercami kwiatowymi z wykorzystaniem roślin egzotycznych. Ich liczba znacząco wzrosła w związku z rozbudową szklarni w ogrodnictwie miejskim, które mieściło się przy południowym stoku obecnego Wzgórza Polskiego.

 Również w wyniku działalności Lösenera doszło do znaczącej zmiany na wschodnim odcinku Promenady. Nowa koncepcja urbanistyczna zakładała zasypanie Czarnej Oławy i połączonego z nią fragmentu fosy. Koncepcja realizowana od 1883 roku, zakładała również stworzenie osi komunikacyjnej w kierunku Szczytnik. Wówczas powstała obecna aleja Juliusza Słowackiego i oś Grunwaldzka. Przy tej realizacji Lösener współpracował z architektem Richardem Plüddemannem. Wytyczono obecny park Juliusza Słowackiego, na terenie którego wzniesiono halę gimnastyczną im. G.E. Lessinga, przekształconą później w Miejskie Muzeum Szkolne. W tym czasie udostępniono ogród przy willi Friedricha Johanna Knorra, przy obecnej ul. J.E. Purkyniego, w której od 1848 roku mieściły się biura i zarząd Deputacji ds. Promenad. Na ten okres przekształceń przypada także działalność Hugo Richtera, który zastąpił Lösenera w 1891 roku. Nowy ogrodnik miejski, wówczas już określany mianem dyrektora Wrocławskiego Ogrodnictwa Miejskiego, zasłużył się przede wszystkim tworzeniem nowych parków na obrzeżach miasta, mniej uwagi poświęcał Promenadzie.

Okres międzywojenny ponownie stał się etapem raczej przemian formalno-estetycznych. Zaczęto stosować rozwiązania charakterystyczne dla nurtu modernistycznego: ascetyczne duże powierzchnie trawiaste, rabaty różane i bylinowe, zaniechano historyzujących XIX-wiecznych kobieców kwiatowych.

W 1945 roku w czasie walk o Festung Breslau doszło do licznych zniszczeń, między innymi przestał istnieć belweder na szczycie Wzgórza Liebicha. Po wojnie wymiana społeczności na polską spowodowała naturalną likwidację większości pomników, pozostałe nieliczne, niewiążące się bezpośrednio z historią narodu niemieckiego. Między innymi była to rzeźba Amor na Pegazie i Fontanna z alegoriami Walki i Zwycięstwa. Zaczęto wznosić pomniki osadzone w polskiej historii, między innymi Mikołaja Kopernika, ale także związane z lokalną tradycją - rzeźba "Święta Kwiatów".  Do rzadkości należały pomniki o wymowie historyczno-politycznej, jak tablica upamiętniająca defiladę wojsk w maju 1945 roku. Symbolicznego znaczenia nabrała budowa rotundy przeznaczonej na ekspozycję Panoramy Racławickiej. Ze względu na zmiany własnościowe zniknęły ogrody komercyjne przy lokalach gastronomicznych wzdłuż ul. Nowej oraz w pobliżu obecnego Muzeum Architektury. Zlikwidowano także ogrodzenie obecnego Ogrodu Staromiejskiego przy Teatrze Lalek, a dawne założenie resursy kupieckiej zostało włączone do Promenady. W latch 60.-70. na odcinku pomiędzy ul. Świdnicką i obecną ul. Piotra Skargi odbywały się festyny i Targi Książki  związane z corocznymi Dniami Wrocławia.

 Wraz z politycznie przełomowym rokiem 1989 rozpoczął się kolejny etap w historii Promenady. Pierwszą reakcją stało się wznoszenie pomników właśnie o wymowie i symbolice politycznej, która za czasów PRL była objęta cenzurą. Powstał pomnik rotmistrza Witolda Pileckiego, Konstytucji 3 maja, Ofiar Stalinizmu, Ofiar Zbrodni Katyńskiej, ale także Bolesława Chrobrego. Przy okazji rewitalizacji Dzielnicy Czterech Wyznań, w latach 2009 - 2010 utworzono w granicach Promenady bulwar Tadka Jasińskiego. Znacznie mniej uwagi poświęcono ludziom kultury i sztuki, jednym z nielicznych jest pomnik Ignacego Jana Paderewskiego, który również zasłużył się politycznie w historii Polski. Pewnym przełamaniem tej poważnej, patriotycznej tematyki są wszędobylskie figury krasnoludków. Takie nasycenie Promenady symboliką narodową, najlepiej świadczy o naturalnym postrzeganiu przez polskich wrocławian założenia plant jako najważniejszej przestrzeni publicznej, w której należy wypowiadać artystycznie istotne kwestie i przez to kształtować postawy obywatelskie.  Nowe realia ekonomiczne spowodowały błędną decyzję o sprzedaży zabudowy Wzgórza Partyzantów. Dopiero obecnie jest duża szansa na jej powrót do miasta. Dużo kontrowersji budził, w 2010 roku, powrót do wygrodzenia ogrodu przy Teatrze Lalek, ale z perspektywy czasu nikt już nie podważa słuszności tej decyzji. Modernizacji i przekomponowaniu poddawane są kolejne elementy Promenady. Jako pierwszy, w latach 2009-2010, poddano rewitalizacji odcinek pomiędzy pl. Jana Pawła II i ul. Krupniczą. Zdecydowano się na radykalną zmianę funkcjonowania zakola fosy poprzez budowę Kładki Radiowej Trójki, na wprost pl. Orląt Lwowskich i Dworca Świebodzkiego. Odcinek pomiędzy ul. Krupniczą i ul. Świdnicką przekomponowano w związku z otwarciem w 2015 roku Narodowego Forum Muzyki im. Witolda Lutosławskiego. Monumentalny gmach przy placu Wolności został zaprojektowany przez firmę Kuryłowicz & Associates oraz Towarzystwo Projektowe.

 Losy Promenady Staromiejskiej potwierdzają słuszność decyzji o jej wytyczeniu, a urbanistyczno-ogrodowa przestrzeń o ponad 200-letniej genezie, jest nadal żywym organizmem ważnym dla kolejnych pokoleń wrocławian.

Pierwotnie był to prawie domknięty krąg - pas zieleni wyznaczony wzdłuż dawnej fosy miejskiej i brzegu Odry pomiędzy obecnym gmachem Muzeum Narodowego na wschodzie i mostem Uniwersyteckim na zachodzie. Funkcjonował pod wspólną nazwą Promenady z kilkoma wyróżnionymi obszarami. Było to Wzgórze Sakwowe, następnie Liebicha, obecnie Partyzantów oraz Wzgórze Ceglarskie, później Holteia, obecnie Polskie. W okresie powojennym odrębne nazwy nadano między innymi Bulwaru Xawerego Dunikowskiego (od 1965 roku), parkowi Juliusza Słowackiego, parkowi Hanki Sawickiej (od 1967 roku), później Mikołaja Kopernika, w granicach którego znalazł się dawny ogród resursy kupieckiej, obecnie Ogród Staromiejski.

Cechą charakterystyczną wrocławskich plant jest szkielet w postaci koryta uproszczonej w przebiegu fosy. Proste brzegi, załamania linii jedynie w niezbędnych miejscach, niski poziom wody i brak kontaktu spacerowicza z wodą, to cechy świadczące o barokowej genezie wywodzącej się z ogrodowych kanałów. Pierwotnie tylko trzy mosty łączące historyczne centrum miasta z przedmieściami: Mikołajskim, Świdnickim i Oławskim powodowało, że fosa była naturalną granicą miasta. Nieliczne przejścia (przejzady) umożliwiały kontrolę nad przemieszczaniem się mieszkańców i przyjezdnych. Fosa spełniała w historii także funkcje kanału przeciwpowodziowego i ściekowego. Można było to zaobserwować w czasie powodzi w 1997 roku.

W kompozycji od początku wyróżniono dawne bastiony - punkty widokowe, które szybko nabrały znaczeń symbolicznych w przestrzeni miejskiej. Bastion Zamkowy przy ul. Grodzkiej w pobliżu Tamki, Bastion Ceglarski w północno-wschodnim zakolu Promenady, Bastion Sakwowy w południowo-wschodnim i Bastion Psi w południowo-zachodnim załamaniu fosy. Nawet ten ostatni mimo że zniwelowany umożliwiał obserwowania panoramy Dworca Świebodzkiego poprzedzonego placem z fontanną. Najbliższe otoczenie Promenady, po wewnętrznej i zewnętrznej stronie fosy, stanowiło szczególnie cenne miejsce dla inwestorów. Z jednej strony było to państwo finansujące sąd, więzienie, pałac królewski czy koszary kirasjerów, z drugiej miasto wznoszące teatr, giełdę, muzeum. Bierni nie pozostawali także prywatni mecenasi.