Promenada nad Odrą

Historia komponowanych założeń zieleni tworzących promenadę nad Odrą (Bulwar Xawerego Dunikowskiego, bulwar Marii i Lecha Kaczyńskich, zatoka Gondoli, plac Polski oraz wzgórze Polskie) związana jest z powstawaniem promenady Staromiejskiej wokół Starego Miasta we Wrocławiu. Tutejszy pierścień zieleni jest jednym z najstarszych w Europie. Powstał w wyniku przekształceń terenów po fortyfikacjach, wyburzonych w wyniku ekspansji wojsk napoleońskich na wschód. Rozbiórka umocnień Wrocławia została ustanowiona w 1807 roku w akcie kapitulacji miasta, który nakazywał zastąpienie fortyfikacji pasem zieleni. Za datę rozpoczęcia prac, których efektem jest dzisiejszy układ zieleni, można przyjąć rok 1813, w którym nastąpiła regulacji fosy i wytyczenie promenad. Ich twórcą był Johann Friedrich Knorr. Nowatorskim pomysłem było wówczas finansowanie budowy założenia ze środków pozyskanych ze sprzedaży przyległych działek, z jednoczesnym nałożeniem na nowych właścicieli wymogu budowy ogrodów od strony promenady. Ogrody powiększały pas zieleni praktycznie na całym przebiegu fosy. Za sprawą ogrodnika Blumenthalla i radcy budowlanego Bernharda promenada została wzbogacona w duchu romantycznego ogrodu. W późniejszych latach, dzięki działalności Komisji do spraw Upiększania Miasta, gdy przewodniczył jej dr Heinrich Robert Göppert, na terenie promenady pojawiło się wiele nowych nasadzeń roślin, często egzotycznych. Z biegiem lat stała się najbardziej reprezentacyjną przestrzenią publiczną miasta, nasyconą różnorodną symboliką dotyczącą państwa i narodu niemieckiego. Sukcesywnie przybywało pomników i innych elementów małej architektury. Wśród niezachowanych wyliczyć można: pomnik Carla von Holtei (poety romantycznego, barwnej postaci XIX-wiecznego Śląska) oraz Pomnik Zwycięskiej Wojny 1870-1871. Po II wojnie światowej większość pomników o symbolice politycznej została zlikwidowana.
W 1913 roku części nowożytnych fortyfikacji przekształcono we wzgórze widokowe (bastion Ceglarski). Wraz z utworzeniem promenady przy południowym stoku wzgórza, usytuowano miejskie gospodarstwo ogrodnicze, na którego obszarze wybudowano szklarnie (inicjatorem był H.R. Göppert w 1860 roku, pierwsze realizacje w 1863 roku, zniszczone w 1945 roku). Uprawiano w nich egzotyczne rośliny wykorzystywane później w założeniach promenady. W połowie XIX wieku założenie ukształtowano zgodnie z zasadami ogrodów krajobrazowych z ażurowym pawilonem na szczycie. Koncepcja wg projektu J. Lösenera związana z usytuowaniem na wzgórzu pomnika Carla von Holtei zakładała stworzenie leśnej oprawy w formie zagajnika drzew, krzewów, paproci i kwiatów.
Zatoka Gondoli jest reliktem dawnego ujścia rzeki Oławy, lewego dopływu Odry. Dzisiejsza nazwa nawiązuje do używanego do końca II wojny światowej określenia „Gondelhafen”. Ujście Oławy zostało przeniesione w miejsce obecnej zatoki Gondoli po 1866 roku. W latach 80. XIX wieku zasypano część fosy miejskiej (obecny rejon parku Słowackiego), zostawiając jedynie niewielki fragment - małą zatoczkę sąsiadującą z promenadą Staromiejską, popularnym miejscem spacerów. W 1886 roku w pobliżu zatoki wzniesiono reprezentacyjny gmach Rejencji Śląskiej (dzisiejsze Muzeum Narodowe). W tym czasie zatokę uporządkowano - umocniono brzegi i wybudowano drewnianą kładkę, powstała przystań dla łódek i kajaków. Przez krótki czas wypożyczano tu również łodzie przypominające kształtem włoskie gondole. Wypływano stąd na krótkie widokowe przejażdżki po Odrze i na dłuższe wyprawy w kierunku wschodnim, głównie do Rakowca, Siedlca i Trestna. Przerzuconą nad wodą drewnianą kładkę, łączącą dwa fragmenty nadodrzańskiego bulwaru, zastąpiono w 1928 roku betonowym mostkiem. Po II wojnie światowej zamknięto ujście zatoki, aby zahamować proces zamulania. Do funkcji rekreacyjnej obiekt powrócił dopiero w 2006 roku.
Powstanie bulwaru, który dzisiaj nosi nazwę bulwaru Lecha i Marii Kaczyńskich, było związane z wzniesieniem budynku Nowej Rejencji, którego budowę rozpoczęto tuż przed wybuchem II wojny światowej i nie zdążono ukończyć do 1945 roku. Budynkowi towarzyszył koliście wygięty bulwar, dopasowany kształtem do obiektu i biegu Odry. Wcześniej od 1864 roku do początków XX w. na jego miejscu funkcjonowała jedna z czterech gazowni miejskich. Od 2 poł. XIX wieku na nabrzeżu istniała jedna z wielu przystani pasażerskich, oferująca rejsy parowcami w górę Odry, do znajdujących się tam popularnych établissements, czyli prywatnych miejsc rozrywkowo-rekreacyjnych. Przy bulwarze znajdowało się też cumowisko barek. Od 2013 roku nabrzeże nosi obecną nazwę, a w 2016 roku wraz z bulwarem Dunikowskiego – zostało zmodernizowane.
Obecny plac Polski zaprojektowano w 1868 roku jako skwer uzupełniający promenadę. Autorem projektu był Z. J. Ch. Zimmerman (wybrano jeden z dziewięciu jego projektów). Koncepcję skweru podporządkowano lokalizacji Pomnika Zwycięskiej Wojny 1870-1871 z promieniście wyznaczonymi, ozdobnymi kobiercami kwiatowymi.
Na bulwarze Xawerego Dunikowskiego w miejscu, gdzie dzisiaj znajduje się Przystań Targowa (na wysokości Hali Targowej), funkcjonował już w 1358 roku najstarszy w mieście port (od XVI wieku jego funkcję zaczął przejmować port miejski na Kępie Mieszczańskiej). Jeszcze w XIX wieku częstym widokiem na Odrze byli flisacy spławiający drewno. W XIX i na początku XX wieku na bulwarze działała jedna z kilkunastu przystani dla pasażerskich parostatków. W ramach modernizacji Wrocławskiego Węzła Wodnego w 2013 roku rozpoczęto oczyszczanie i zabezpieczanie murów oporowych. Poprawiono estetykę nabrzeża m.in. odtworzono historyczną okładzinę ścian bastionu Ceglarskiego i bastionu Piaskowego. Pomiędzy bastionami wyeksponowano przepust wodny, który dawniej przeprowadzony był przez fortyfikacje i stanowił element systemu odwadniania miasta.
Okres po roku 2000 związany jest z licznymi remontami i rewitalizacją kolejnych założeń zieleni promenady nad Odrą. W 2006 roku odbudowano zatokę Gondoli. W latach 2011-2012 renowacji poddano wzgórze Polskie i towarzyszący mu plac od ulicy Jana Ewangelisty Purkyniego. Jedną z większych inwestycji była rewitalizacja bulwarów Xawerego Dunikowskiego oraz Marii i Lecha Kaczyńskich w latach 2015-2016.
Okres współczesny wiąże się ze zjawiskiem lokalizowania w przestrzeni promenady pomników i rzeźb o wyrazie artystycznym (rzeźba „Ptaki" i figury z grupy „Rycerze Króla Artura” autorstwa Magdaleny Abakanowicz, rzeźby „Księżniczka Wiatru” i „Księżniczka Fali”, głaz pamiątkowy „Zalanym artystom”), jak również pomników o przekazie historycznym i patriotycznym (pomnik Pamięci Ofiar Zbrodni Ludobójstwa Ludności Polskiej na Kresach Południowo-Wschodnich w latach 1939-1947).
Promenada Staromiejska jest najstarszym wrocławskim publicznym terenem spacerowym. Jako układ historyczny podlega ochronie konserwatorskiej i jest wpisana do rejestru zabytków. W 1993 roku Rada Miejska Wrocławia przywróciła jej historyczną nazwę, którą objęto ciąg zieleni wzdłuż fosy miejskiej od mostu gen. Władysława Sikorskiego do kładki Muzealnej i dalej wzdłuż Odry do mostu Piaskowego.

Promenada nad Odrą to nadrzeczny bulwar spacerowo-widokowy, stanowiący północno-wschodni odcinek promenady Staromiejskiej. Połączeniem z dalszą częścią jest odcinek pomiędzy zatoką Gondoli, a wzgórzem Polskim. Z bulwaru rozpościera się panoramiczny widok na Ostrów Tumski i wyspy odrzańskie. Bulwar pełni ponadto funkcję reprezentacyjną ponieważ jest ważnym elementem linii brzegowej Odry w obrębie Starego Miasta. Charakterystyka kompozycji zieleni wymaga ukazania jej w szerszym kontekście przestrzennym. Poszczególne założenia są elementami promenady Staromiejskiej, historycznego układu parkowego otaczającego Stare Miasto we Wrocławiu. Zajmuje powierzchnię ok. 20 ha i ma długość ok. 3,0 km. Jej przebieg prowadzi od mostu gen. Władysława Sikorskiego i placu Jana Pawła II, do bulwaru X. Dunikowskiego i dalej wzdłuż lewego brzegu Odry, zamykając krąg. Jest to pierwszy wewnętrzny pierścień w klinowo-pierścieniowym systemie zieleni miejskiej Wrocławia. Zasadniczy szkielet kompozycji promenady tworzą aleje obsadzone trzema lub czterema rzędami drzew nasadzonymi wzdłuż fosy miejskiej i brzegu Odry. Ciąg spacerowy posiada zróżnicowaną szerokość w zależności od warunków terenowych i towarzyszą mu liczne obiekty zieleni. Założenie stanowi wyjątkową przestrzeń publiczną na pograniczu urbanistyki i sztuki ogrodowej, która zachowała swoją pierwotną funkcję spacerowo-widokową.
Wzgórze Polskie ma wyjątkowe wartości krajobrazowe w nizinnym pejzażu miasta. Kompozycyjnie jest silnie połączone z placem Polskim, zatoką Gondoli, bulwarem i Muzeum Narodowym. Wyjątkowy punkt obserwacyjny oraz krajobrazowy powiązany z Ostrowem Tumskim i Wyspą Piaskową. Plac od ul. J. E. Purkyniego jest plenerem wystaw artystów oraz sztuki współczesnej m.in. w 2017 roku instalacja pt. „Ślady istnienia” autorstwa M. Abakanowicz. Zatoka Gondoli ma formę małej zatoczki z umocnionymi brzegami porośniętymi roślinnością. Wewnątrz przy zachodnim nabrzeżu usytuowana jest przystań ze sprzętem wodnym. Od północny zatokę zamyka optycznie kładka muzealna, która łączy nad wodą dwa fragmenty bulwaru nad Odrą. Plac Polski stanowi czworoboczny obszar na zachód od wzgórza Polskiego. Ograniczony zabudową od południa i zachodu, otwarty widokowo na północ przez szpaler drzew wzdłuż brzegu Odry. W centrum odczuwalne podwyższenie terenu (podstawa dawnego pomnika). Kompozycyjnie zdominowany przez gmach Akademii Sztuk Pięknych. Jest miejscem ekspozycji współczesnych pomników o różnej tematyce. Bulwar Marii i Lecha Kaczyńskich dzięki kładce pieszo-rowerowej pod mostem Pokoju stał się integralną częścią nadodrzańskiej promenady. Znajduje się tutaj przystań cumownicza dla statków, pomosty oraz wielka pufa, z której można oglądać Odrę i panoramę prawobrzeżnego miasta. Bulwar Xawerego Dunikowskiego o długości 800 metrów z aleją spacerową prowadzącą od mostu Piaskowego do mostu Pokoju, to najbardziej widokowy odcinek w obrębie Śródmiejskiego Węzła Wodnego. Stanowi kontynuację promenady wzdłuż lewego brzegu rzeki i składa się z wytyczonej alei zamykającej jej okrąg. Po modernizacji bulwar zyskał formę amfiteatru schodzącego kaskadowo do Odry. Towarzyszy mu nabrzeże cumownicze dla większych i mniejszych jednostek pływających, nowe nasadzenia zieleni oraz elementy małej architektury. Charakterystyczne dla promenady nad Odrą jest nasycenie pomnikami i rzeźbami współczesnymi o wyrazie głównie artystycznym, ale również patriotycznym. Po części jest to nawiązanie do funkcji i historii zlokalizowanych w sąsiedztwie budynku Akademii Sztuk Pięknych i Muzeum Narodowego.

Poszczególne założenia promenady nad Odrą, obok liniowych układów drzew (alei i szpalerów), podkreślających ścieżki spacerowe przy nabrzeżu, cechuje zróżnicowany pod względem kompozycji, gatunku i wieku, układ roślinności. Charakterystyczne w układach liniowych jest zachowanie wielu starszych okazów drzew (lipy, dęby, platany), obecnie uzupełnianych młodymi nasadzeniami. Pod względem składu gatunkowego dominują: lipy, klony, platany i kasztanowce. Dużych rozmiarów platan klonolistny (Platanus xhispanica ‘Acerifolia’) rośnie na placu Polskim przed siedzibą Akademii Sztuk Pięknych. Drzewo o obwodzie pnia 452 cm zostało ustanowione pomnikiem przyrody w 2001 roku. Wśród gatunków w tym rejonie znajdujemy m.in. dęby, klony, glediczje, lipy, platany, brzozy, topole, jarzęby i grusze. Dużą część placu zajmują trawniki otoczone ciągami pieszymi oraz miejsca przygotowane do ekspozycji sztuki. Dwa niewielkie pagórki i swobodnie zakomponowane grupy zieleni wysokiej znajdują się głównie na obrzeżach placu. Część drzew jest zlokalizowana równolegle do elewacji budynku ASP.
W obszarze wzgórza Polskiego mamy liczne nasadzenia starych klonów polnych, zarówno na skarpach, jak i na szczycie wzniesienia. Ponadto od wschodu liniowe nasadzenia kasztanowców. Wśród gatunków spotkamy: bożodrzew gruczołkowaty, robinię akacjową, glediczję trójcierniową, lipę drobnolistną, topolę, leszczyny pospolite. Na żwirowym placu u podnóża wzgórza od strony ul. J. E. Purkyniego, charakterystyczny soliter młodego platana klonolistnego nasadzony niemal w centralnym punkcie placu. Obok na trawniku dąb wolności, posadzony w 2014 roku dla uczczenia 25-lecia wolności 1989-2014 z inicjatywny Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego. Ponadto drzewa gatunków: lipa, glediczja, topola oraz młode nasadzenia platanów. Skarpy oraz ścieżki przy zatoce Gondoli porastają: lipy, klony, glediczje i platany.
Największa ilość nasadzeń młodych drzew znajduje się przy bulwarze X. Dunikowskiego. Oprócz uzupełniających aleje i szpalery lip srebrzystych oraz klonów jaworów, również drzewa z gatunku: dąb, platan, klon (w odmianach), topola, robinia, glediczja, kasztanowiec, świerk (w odmianach), buk (w odmianach). W warstwie krzewów m.in. róże, cisy, ligustr oraz bzy. Przy amfiteatralnych schodach i rejonie Hali Targowej licznie posadzone trawy ozdobne tj. rozplenica japońska. Rozległe rabaty rozplenicy i jej falista powierzchnia miały nawiązywać do wzburzonego lustra wody. Na trawiastych wzniesieniach terenu zastosowano mieszanki traw dostosowanych do porastania skarp, odpornych na  wydeptywanie. Na elewacji Muzeum Narodowego charakterystyczne pnącza winobluszczu trójklapowego oraz winobluszczu pięciolistkowego – o fantastycznych przebarwieniach w porze jesiennej. Przy bulwarze Marii i Lecha Kaczyńskich liniowy szpaler dębów szypułkowych w odmianie kolumnowej, które korespondują z monumentalnym budynkiem Urzędu Wojewódzkiego. Wśród gatunków na tym odcinku dodatkowo wiśnie i klony (w odmianach, m.in. klon tatarski). Ponadto krzewy reprezentują gatunki - tawuła, hortensja, żywopłoty bukowe, pnącza - winobluszcz pięciolistkowy, powojnik oraz trawy ozdobne przy nabrzeżu Odry. Przy Dolnośląskim Urzędzie Wojewódzkim rosną drzewa: lipa, topola, czeremcha, klon i wiśnia; rosną krzewy: żywopłoty cisowe, bukowe, grabowe, żywotniki i jałowce.