Park Zachodni

Powstał w latach 1904 - 1910 jako kompleks składający się z parku i cmentarza komunalnego. Koncepcja autorstwa duetu ogrodników krajobrazu - Johannesa Erbego i Hugo Richtera była realizowana również pod ich bezpośrednim nadzorem. Na lokalizację wybrano teren sąsiadujący z istniejącymi już nekropoliami i włączono w nadodrzański trakt spacerowy. O skomplikowaniu przedsięwzięcia świadczy zakup terenów pod założenie w 1898 roku, po dłuższych pertraktacjach ze sprzedawcami. Ponad 70 hektarowe założenie obejmowało tereny Popowic, które niedawno, bo dopiero w 1897 roku, włączono w granice miasta, tereny Kozanowa, który do 1928 roku pozostawał podwrocławską wsią. Uwzględniono nawet przyszłą lokalizację cmentarza żydowskiego w Pilczycach, które przyłączono do miasta jednocześnie z Kozanowem. Po likwidacji cmentarzy w 1967 roku, park wchłonął wszystkie nekropolie oprócz żydowskiej.

Najstarszy istniejący tu cmentarz należał do wsi Kozanów i powstał w 1 połowie XIX wieku. Niewielkie prostokątne założenie z bramą od obecnej ul. Pałuckiej, znalazł się w centrum przyszłego parku. Po przeciwnej, wschodniej stronie ulicy - wówczas głównej drogi łączącej Wrocław z wsią - utworzono w 1897 roku nekropolię parafii św. Mikołaja. Wkrótce na głównej osi wzniesiono kaplicę, a przy ogrodzeniu w pobliżu bramy dom grabarzy, oba budynki autorstwa radcy budowlanego Locke. W okresie międzywojennym powstały toalety i - co nie było częstą praktyką - hala kwiaciarni, w latach 1926 - 1927.

Tak śmiała koncepcja urbanistyczno-ogrodowa mogła być zrealizowana jedynie dzięki bliskiej współpracy Hugo Richtera - ówczesnego dyrektora Wrocławskiego Ogrodnictwa Miejskiego i Johanessa Erbego, wówczas jeszcze tylko inspektora cmentarzy miejskich i dyrektora Cmentarza Osobowickiego, ale już od roku 1921 dyrektora wrocławskiego Zarządu Cmentarzy. Obaj świetnie wykształceni, na wczesnym etapie edukacji odbyli praktyki między innymi w Wielkiej Brytani. Prawdopodobnie na wyspach poznali anglosaską w swej genezie ideę zakładania cmentarzy - rozumianych jako ogrody melancholii i zadumy - z myślą o przyszłym przekształcaniu ich w otwarte parki publiczne. Obaj też doceniali twórczość kolońskiego ogrodnika Adolfa Kowallecka, na którego realizacje nieraz się powoływali.

Pierwszym krokiem do realizacji było zalesienie nie tylko terenu przeznaczonego na park, ale także częściowo obszaru pomiędzy ulicami Lotniczą i Pilczycką, wykorzystano także relikty lasu Kozanowskiego. Musiało minąć kilka lat zanim przystąpiono do kształtowania kompozycji przestrzennej. W tym czasie, jako pierwszy powstał w 1902 roku cmentarz żydowski. Jego lokalizację pomiędzy obecnymi ulicami Lotniczą i Pilczycką, na zachód od projektowanego założenia, uwzględniono już przy zakupie terenu w Pilczycach. Autorem projektu cmentarza również był Hugo Richter.

Dwuczęściowa nekropolia komunalna powstała już z myślą o całym kompleksie cmentarno-parkowym. W 1904 uruchomiono założenie w trójkącie pomiędzy obecnymi ulicami: Pałucką, Pilczycką i Kozanowską. Obszar ten wchłonął niewielki cmentarz wiejski, ale zachowując jego przestrzenną odrębność. Na osi głównego wejścia w zachodnim narożniku trójkąta, wzniesiono w 1906 roku kaplicę, która zachowana do dziś stanowi korpus obecnego kościoła św. Jadwigi. W tym samym czasie, w południowym narożniku przy drugim ważnym wejściu usytuowano budynek o funkcjach biurowych z kostnicą i poczekalnią. Młodsza część cmentarza znajdowała się pomiędzy obecnymi ulicami Lotniczą i Pilczycką. Nekropolia wytyczona jeszcze przed 1 wojną światową, została uruchomiona w 1919 roku. Pomiędzy cmentarzem żydowskim i zachodnią granicą nekropolii pozostawiono, z myślą o funkcjach spacerowych i komunikacyjnych, pas parkowy. Analogiczny znajdował się wzdłuż ul. Lotniczej. Już w 1933 roku nastąpiło poszerzenie cmentarza w kierunku ul. Lotniczej, nadal jednak pozostawiono pas umożliwiający komunikację. Rok później na granicy tej najmłodszej części wzniesiono kaplicę według projektu Richarda Konwiarza.

Obie części cmentarza komunalnego sąsiadowały z parkiem od wschodu, zaś cmentarz parafii św. Mikołaja był nim otoczony od południa i wschodu. W najbliższym sąsiedztwie parku znalazł się także Śląski Zakład Wychowawczy dla Ociemniałych, którego zabudowania, przy ul. Wejherowskiej, są obecnie użytkowane między innymi przez Fundację Ewangelicką i Wyższą Szkołę Informatyki.

Park Zachodni zaprojektowano w konwencji naturalistycznego parku leśnego, urozmaiconego zróżnicowaniem terenu w związku z rowami i groblami. Jego północno-wschodnia część łączyła się z groblą Kozanowską, wzdłuż której biegł trakt spacerowy im. Otto Muehla. Trakt ten sięgał do Kozanów na zachodzie i do parku Dębowego, obecnego Popowickiego, na wschodzie. Założeniu o funkcjach głównie spacerowych, towarzyszyły obiekty sportowe. W części północno-wschodniej było to tzw. Leśne Kąpielisko Kozanowskie, zaprojektowane przez Richarda Konwiarza w 1929 roku. Najbardziej na wschód wysunięte było boisko sportowe z polaną rekreacyjną. Mniejszy plac sportowy usytuowano przy ul. Lotniczej. Jak w przypadku większości miejskich założeń spacerowych i cmentarnych także tutaj znalazło się miejsce na niewielkie gospodarstwo ogrodnicze ze szkółką drzew i krzewów.

W okresie powojennym cmentarze funkcjonowały jeszcze do 1950 roku. Ostatecznie podjęto decyzję o zachowaniu nekropolii żydowskiej oraz likwidacji w 1967 roku wszystkich pozostałych. Rozbiórce uległy ogrodzenia, bramy, kaplice i zabudowania towarzyszące. Jedyny zachowany obiekt to wspomniana neogotycka kaplica rozbudowana w 1985 roku w kościół św. Jadwigi. Teren nekropolii został splantowany, pozostawiono jedynie pojedyncze nagrobki.

We wschodniej części parku doszło do radykalnej zmiany w wyniku budowy trasy do Mostu Milenijnego, uruchomionego w 2004 roku. Drogą DK5 została oddzielona skrajna część założenia przy ulicach Popowickiej i Wejherowskiej, zabudowania dawnego Śląskiego Zakładu Wychowawczego dla Ociemniałych oraz boisko sportowe, które uległo likwidacji. W 2004 roku otwarto halę sportowo-widowiskową "Orbita", zaprojektowaną przez Marka Dziekońskiego na początku lat 90. XX w. Na jej lokalizację przeznaczono fragment parku sąsiadujący z dawnym kąpieliskiem, który w latach 1985 - 1988 poddano modernizacji.

W układzie przestrzennym obecnego parku Zachodniego czytelna jest jego historia, mimo powojennych starań, by zatrzeć sepulkralne funkcje części tego terenu. Założenie zostało pomniejszone w wyniku budowy trasy do Mostu Milenijnego oraz dodatkowo uszczuplone przy budowie hali sportowo-widowiskowej "Orbita". Natomiast nie uległ zatarciu leśny charakter większej części założenia. Kompleks cmentarzy odzwierciedla trzy nurty kształtowania przestrzeni nekropolii: tradycyjny, krajobrazowy i modernistyczny.

Cechą charakterystyczną było i jest przecięcie założenia ważnymi ulicami: Pilczycką i Pałubicką, a od południa zamknięcie ul. Lotniczą. Wszystkie były obsadzone szpalerami dębów i lip.

Najlepiej zachowana i czytelna jest kompozycja tej części, którą zaprojektowano z myślą o parku. Jest to część północno-wschodnia z wydłużoną polaną w sztucznym wąwozie, który sięga grobli Kozanowskiej na północy i ciągnie się w kierunku południowym. Zastosowano tu grupowe nasadzenia kontrastujące drzewa zimozielonych z przeważającą roślinnością liściastą. Wyróżnione grupy służyły za zamknięcia osi widokowych. Układ dróg i ścieżek wynikał z chęci dopasowania systemu komunikacyjnego do lokalizacji wewnętrznych grobli. Swobodna kompozycja zalesionego obszaru kontrastuje z regularnymi nasadzeniami wzdłuż alejek. Ich przebieg nie daje wrażenia harmonii tak charakterystycznej dla parków krajobrazowych, jak Południowy lub Stanisława Tołpy.

Zatarła się krajobrazowo-regularna kompozycja starszej części cmentarza komunalnego. Dzięki bryle kościoła św. Jadwigi nadal zaakcentowane jest wejście zachodnie, zaś południowe dzięki pozostałościom po liniowych nasadzeniach po łuku. Pierwotnie były to symetryczne, geometryczne układy. Odmiennie zakomponowano ścieżki formując pętle, elipsy i łuki. Taki właśnie układ komunikacyjny miał w przyszłości, po likwidacji nekropolii, przeistoczyć ją w park spacerowy. Niestety, po 1967 roku, system ścieżek ulegał systematycznemu upraszczaniu i obecnie tylko pojedyncze ich odcinki nawiązują do pierwotnego układu krzywoliniowego.

Odwrotne zjawisko miało miejsce na terenie dawnego cmentarza św. Mikołaja. Został on zaprojektowany w tradycyjny sposób z szachownicowym podziałem ścieżkami na osiach wschód - zachód i północ - południe. Tutaj praktyka spacerowa doprowadziła do zaokrąglania większości skrzyżowań ścieżek. Niewykorzystana na pochówki wschodnia część cmentarza posłużyła na stworzenie polany, obecnie z placem zabaw dla dzieci. Jest tym cenniejsza, że na terenie parku leśnego nie przewidziano, oprócz wspomnianego wąwozu, otwartych przestrzeni. Obecnie powierzchnia polany jest pomniejszana w wyniku kolejnych nasadzeń.

W efekcie działań i ich braku, przez ostatnie 50 lat, na terenie cmentarzy po obu stronach ul. Pałuckiej powstała przypadkowa kompozycja coraz bardziej się do siebie upodabniająca. Przestrzenie utraciły swoje indywidualne cechy, widoczne już tylko w najstarszych nasadzeniach drzew.

Spośród kompozycji cmentarnych, najmniej zmieniony pozostał układ dawnego cmentarza pomiędzy ulicami Lotniczą i Pilczycką. Założenie na rzucie połowy elipsy cechuje modernistyczna, regularna, prawie symetryczna kompozycja systemu komunikacji i liniowe nasadzenia. Na przedłużeniu ul. Kozanowskiej zachowała się główna oś łącząca dawne wejście z kaplicą Konwiarza. Mniej czytelne są dawne promieniście rozchodzące się ścieżki z okrągłymi placykami. W zachowanych drzewach i krzewach można poszukiwać zastosowania poglądów Erbego, który postulował sadzenie czerwonych dębów wzdłuż głównych alei, wiązów wzdłuż alei "obwodnicowych", lip, platanów i topól przy okrągłych placykach na skrzyżowaniu ścieżek.

W obecnej kompozycji przestrzennej zieleni Parku Zachodniego wyróżnić można podział na kilka części różniących się między sobą składem gatunkowym, strukturą warstwową i układem starych drzew. Różnice w założeniach pierwotnych kompozycji przestrzennych można odczytać jedynie po układzie starych okazów drzew.

Charakterystyczną cechą zieleni całego Parku Zachodniego jest dość gęsty i zwarty drzewostan (!). Nieliczne otwarte przestrzenie rozmieszczone są w części zachodniej parku (pomiędzy ul. Lotniczą i Pilczycką), oraz w części północno-wschodniej w formie wąwozu wzdłuż grobli. Jedyna polana w części północnej (fragment parku powyżej ul. Pałubickiej), uległa prawie całkowicie zatarciu.

W części parku (pomiędzy ul. Lotniczą i Pilczycką), w kompozycji zieleni liczne liniowe układy drzew, w większości powiązane ze współczesnym układem komunikacyjnym. W składzie gatunkowym szpalerów i alei: lipy (Tilia cordata, Tilia platyphyllos, Tilia euchlora), dęby (Quercus rubra) i daglezje (Pseudotsuga menziesii). Punktowo lub w formie niewielkich grup zimozielone okazy drzew, głównie choina (Tsuga canadensis), cyprysiki (Chamaecyparis pisisfera) i żywotniki (Thuja occidentalis), świerki pospolite (Picea abies). Kompozycja i skład gatunkowy zbliżony do zieleni Parku Grabiszyńskiego (część d. cmentarzy) - charakterystyczne “bukiety” lip. W otoczeniu liniowych układów swobodna kompozycja zieleni w formie nieregularnie rozmieszczonych pojedynczych okazów starych drzew (m.in. Quercus robur, Betula pendula), grup krzewów (liczne stare okazy w strefie sąsiadującej z d. Cmentarzem Żydowskim) oraz w strefie położonej na granicy tej części parku, wzdłuż ul. Pilczyckiej. W składzie gatunkowym stare okazy leszczyny pospolitej (Corylus avellana), jaśminowce (Philadelphus coronarius). Nieco odmienny skład gatunkowy pojawia się w strefie zachodniej tej części parku, wśród form liściastych wyróżniające się grupy sosny pospolitej (Pinus sylvestris). Struktura warstwowa zieleni w tej strefie silnie zróżnicowana (funkcja biocenotyczna).

Strefa wschodnia tej części parku pod względem kompozycji I składu gatunkowego zieleni zbliżona do strefy wschodniej części północnej parku, powyżej ul. Pilczyckiej. Obie strefy wyróżnia zwarty i gęsty układ drzew, dominacja warstwy wysokich drzew, nieliczny udział w strukturze warstwowej krzewów oraz liczne okazy dębów czerwonych (Quercus rubra). Charakter leśny poza kompozycją przestrzenną, tworzy skład gatunkowy: dęby szypułkowe (Quercus robur), graby pospolite (Carpinus betulus), klony (Acer platanoides, Acer campestre). Domieszka w obu częściach się nieco różni. W części po stronie południowej obce gatunki, reprezentowane przez pojedyncze okazy. W części północnej (powyżej Pilczyckiej), rodzime gatunki: buk pospolity (Fagus sylvatica), wiąz szypułkowy (Ulmus laevis) oraz głogi (Crataegus monogyna).

Wyraźna różnica w składzie gatunkowym pojawia się pomiędzy składem gatunkowym dawnych części cmentarnych parku. W części położonej powyżej ul. Pałubickiej w składzie gatunkowym wyróżniają się stare okazy klonów (Acer platanoides, Acer pseudoplatanus). Dawną funkcję terenu odzwierciedlają grupy zimozielonych żywotników (Thuja occidentalis, Thuja plicata). Osobliwym elementem jest liniowy układ kasztanowców, w tym w odmianie pełnokwiatowej (Aesculus hippocastanum ‘Baumannii’) oraz o wymiarach pomnikowych osobliwe leszczyny tureckie (Corylus colurna). Czytelność gemoetrycznego układu zieleni uległa zatarciu ze względu na usytuowanie placu zabaw i nowych nasadzeń drzew.