Park Szczytnicki

Na terenie dawnego Parku Szczytnickiego od XIII wieku istniała wieś Szczytniki Wielkie, początkowo w dobrach książęcych, potem miejskich. W XVI wieku jej obszar przecięło koryto Starej Odry i została podzielona na Szczytniki Nowe, Dąbie i Rakowice. Mieszkańcy trudnili się rybołóstwem i flisactwem, a potem także ogrodnictwem. Od przełomu XVII i XVIII wieku na terenie zaczęły powstawać pierwsze pałace, wille i ogrody, a całość nabrała charakteru przedmieścia rezydencjalnego.
Zalążek Parku Szczytnickiego powstał w roku 1783 z inicjatywy księcia Ludwiga von Hohenlohe-Ingelfingen, właściciela wsi Szczytniki i komendanta Wrocławia, i jego żony Amalii Marianny. Zbudowali tu letnią willę, której towarzyszył ogród francuski z kręgielnią, ujeżdżalnią i strzelnicą. W 1789 roku wokół powstał dostępny publicznie 16-hektarowy park w stylu angielskim z trzema polanami, Wzgórzem Wężowym, krętymi ścieżkami i ciekami. Znajdowała się tu także świątynia Sybilli, domek tahitański i kopie rzeźb antycznych w duchu sentymentalnego programu. Wszystko to – za wyjątkiem „trajańskiej” kolumny króla Fryderyka Wilhelma II – uległo zniszczeniu kilkanaście lat później, w toku wojen napoleońskich, a w 1815 roku doszło do licytacji dóbr księcia.
Szczytniki Nowe zostały włączone do Wrocławia w 1808 roku, a Stare – w roku 1868. Obszar ten ponownie zaczął cieszyć się zainteresowaniem w 1833 roku, gdy w pobliskim Dąbiu ulokowano hipodrom o pięciokątnym obrysie. Teren nabrał charakteru rekreacyjnego, działały tu kawiarnie i zajazdy, mimo że teren był wciąż okresowo zalewany przez Odrę. Mieszkańcy pozbywali się swoich działek i w związku z zagrożeniem powodziowym zagospodarowano część wsi na park – ślady wałów zabezpieczających widać do dzisiaj przy al. Różyckiego i al. Paderewskiego. W 1844 roku obok kolumny królewskiej zbudowano (niezachowaną) restaurację w stylu szwajcarskim. Dekadę później podjęto decyzję o scaleniu dawnego Ogrodu Książęcego, a w 1860 botanik Heinrich Göppert zainicjował ideę parku krajobrazowego. Powstały dwa projekty: pierwszy opracował miejski ogrodnik Eduard Petzold, a drugi – architekt krajobrazu i królewski ogrodnik z Berlina, Peter-Joseph Lenné – i ten właśnie zaczął być realizowany w 1865 roku.
W tym samym czasie obok hipodromu powstał Miejski Ogród Zoologiczny, a na potrzeby parku została założona także szkółka leśna. W latach 1870. do parku dołączono lasek położony na południe od dawnego Ogrodu Książęcego, a następnie obszar wokół toru wyścigów konnych; w kolejnej dekadzie tzw. Gaj Göpperta i kolejne parcele prywatne. Wpływ na coraz ukształtowanie i zróżnicowanie obszaru zyskali ogrodnicy – G. Heinze, J. Lösener, H. Richter i L. Fintelmann, którzy integrowali z Parkiem Szczytnickim coraz to nowe obszary, z wykorzystaniem ich walorów i specyfiki. W 1889 roku założono Szkolny Ogród Botaniczny z arboretum i (niezachowaną) szklarnią, udostępniony publiczności w 1913 roku. W latach 90. powstał również system wałów i grobli, łączących Stare Szczytniki z Bartoszowicami, po których przebiegały promenady okrążające teren. Na przełomie XIX i XX wieku Park Szczytnicki poszerzono na wschodzie o Lasek Zaleski i na północy o tzw. Polanę Neisserów, która przez Czarną Wodę łączy się z  miejskim kąpieliskiem Morskie Oko.
W 1913 roku na terenach między ZOO a Parkiem zorganizowano niemiecką Wystawę Stulecia (z okazji rocznicy zwycięstwa nad wojskami napoleońskimi), w ramach której powstały m.in. Hala Stulecia z Pergolą i Pawilon Czterech Kopuł. Towarzyszyła im również Wystawa Sztuki Ogrodowej, z licznymi ekspozycjami tematycznymi i historycznymi – jedyną zachowaną okazał się Ogród Japoński. Zabudowa i kompozycja tzw. Terenach Wystawowych (proj. Hans Poelzig) nadały całości reprezentacyjnego charakteru, choć nie wlicza się ich oficjalnie do Parku Szczytnickiego. Na tym samym obszarze została zorganizowana potem polska Wystawa Ziem Odzyskanych w 1948 roku, po których pozostała wysoka dominanta w postaci stalowej Iglicy oraz studia Wytwórni Filmów Fabularnych. Nieco wcześniej, w latach 30. wcielono jeszcze do Parku Szczytnickiego dawną szkółkę roślinną w jego północno-wschodniej części, przekształconą w tematyczne ogrody modernistyczne.
Lata 90. i późniejsze minęły pod znakiem licznych renowacji i rewaloryzacji, prowadzonych odcinkowo w różnych sektorach i obiektach. W latach 1996–1999 odbudowywano Ogród Japoński, we współpracy z zagranicznymi ekspertami. Utrudniła to utrudniła powódź z 1997 roku, która w całym Parku Szczytnickim objawiła się wylaniem oczek i cieków. W 2008 roku założono japoński Sad Wiśniowy w zachodniej części Ogrodu Romantycznego i zbudowano Fontannę Multimedialną; w tej dekadzie remontowano także mostki i alejki. W drugiej dekadzie XXI wieku odnowiono kościółek św. Jana Nepomucena. Najnowszym etapem rozbudowy parku ma być powstanie tzw. Ogrodów Szczytnickich na terenach ok. 10 ha po dawnym miejskim gospodarstwie ogrodniczym przy Alei Wielkiej Wyspy.

Park Szczytnicki jest kompleksem parkowym, znajdującym się w zachodniej i środkowej części Wielkiej Wyspy, na wschodzie miasta. Obejmuje teren osiedli Dąbie, Szczytniki, Sępolno i Zalesie, a jego łączna powierzchnia to ponad 100 ha. Ze względu na swoją rozległość, skomplikowaną historię oraz zabudowę wciskającą się ze wszystkich kierunków, nie ma zwartego kształtu. Współczesny obszar parku obejmuje tereny rozciągające się pomiędzy ulicami: Edwarda Dembowskiego, Jana Heweliusza, Zygmunta Wróblewskiego na południu, Adama Mickiewicza od północnego zachodu, fragmentami ul. Stefana Banacha i Mikołaja Kopernika od zachodu, aleją Ludomira Różyckiego od północy (z przekraczającą ją tzw. Polaną Neisserów, ograniczoną ul. Tadeusza Czackiego, Braci Śniadeckich i Fryderyka Chopina), wreszcie alejami Jana Ignacego Paderewskiego i Wielkiej Wyspy od wschodu.  
W początkowych fazach rozwoju Park Szczytnicki utrzymany był w stylu angielskim, jednak z czasem jego obszar uległ znacznym przekształceniom. Na terenie możemy wydzielić dwa ogólne typy ukształtowania. Jedne charakteryzują się założeniami typowo parkowymi z rozległymi polanami ze strzyżoną murawą, klombami z ozdobnymi gatunkami bylin i miejscami rekreacji, takich jak place zabaw oraz siłownie na wolnym powietrzu (np. dawny Ogród Książęcy). Drugie obejmują półdzikie zadrzewienia, gdzie następuje spontaniczna renaturalizacja: można tu znaleźć gatunki typowe dla grądu środkowoeuropejskiego, lasów łęgowych oraz kwaśnych buczyn (np. Lasek Zaleski). Teren jest generalnie płaski, z nielicznymi i niskimi sztucznymi wzniesieniami oraz fragmentami starorzecza Odry. Czarna Woda ma obecnie postać kanałów o uregulowanym brzegu,  (zwłaszcza na północy, przy Polanie Neisserów i w środku terenu), ze stawem Ludwiga Theodora Moritza-Eichborna w Ogrodzie Japońskim.
Środek parku, po osi południowy zachód – północny wschód, przecina ruchliwa ul. Mickiewicza z rzadko używanym torowiskiem tramwajowym, biegnącym raz po południowej, raz po północnej jej stronie. Od północnej strony tej ulicy i bocznej Kopernika znajduje się parę zabytkowych willi i pałaców z XIX i XX wieku, w tym własny dom architekta Maxa Berga. Z kolei przy ul. Jana Heweliusza znajdują się budynki Uniwersytetu Wrocławskiego, w tym małe obserwatorium astronomiczne z początku XX wieku. Od strony zachodniej granica parku idzie uskokami między rezydencjami dawnej wsi Szczytniki; od strony wschodniej teren otwiera się na szerokie Pola Elizejskie i tereny zieleni Akademii Wychowania Fizycznego z zabytkowym Stadionem Olimpijskim projektu Richarda Konwiarza (na północy) oraz miasto-ogród Sępolno o oryginalnym układzie (na południu). Od północy czynne torowisko tramwajowe i al. Różyckiego dzieli Park Szczytnicki od willowej zabudowy osiedla Zalesie, a ul. Kochanowskiego – od osiedla Zacisze.
Poniższy przegląd sektorów parku związany jest z jego historycznym rozwojem. Dawny Ogród Książęcy, pierwszy publicznie dostępny, położony jest w północnej części i wyróżnia się rozległymi wnętrzami krajobrazowymi (w tym jednym obniżonym w niecce). Po jego zachodniej stronie przy ul. Kochanowskiego zlokalizowany jest lokal gastronomiczny i szalet publiczny, a po wschodniej – zachowana od początku założenia kolumna króla Fryderyka Wilhelma II, choć bez pomnika na szczycie. Wiele elementów oryginalnego Ogrodu Książęcego nie ocalało, jak Wężowe Wzgórze z wodospadem czy pobliski monument poety Josepha Eichendorffa (obecnie sam cokół). Nowym elementem, stojącym nieopodal niezachowanej restauracji jest z kolei spory plac zabaw dla dzieci. Na południe od tego fragmentu położony jest tzw. Ogród Romantyczny, ze stawem przedzielonym dwoma mostkami i wzbogaconym o wysepkę. Przy jego południowym brzegu zlokalizowany jest odbudowany pomnik poety Fryderyka Schillera. Po północnej stronie rozciąga się kilka polan, a na jednej z nich znajduje się stosunkowo japońska kompozycja ozdobnych wiśni.  
Po południowej stronie ul. Mickiewicza znajduje się teren tzw. Ogrodu Angielskiego, dawnego Gaju Göpperta, z rozległymi wnętrzami krajobrazowymi i wzniesieniem w centralnej części. Jego zachodnią granicę wyznacza aleja Dąbska – obsadzona kasztanowcami, łącząca ul. Mickiewicza i Kopernika – a nieopodal niej znajduje się  drewniany kościółek pw. Św. Jana Nepomucena. Pochodzi z drugiej połowy XVII wieku i został przeniesiony do Parku Szczytnickiego w 1913 roku z Kędzierzyna Koźla – obecnie mieści się tam galeria. Po drugiej stronie ul. Kopernika rozciąga się teren tzw. Szkolnego Ogrodu Botanicznego z kolekcją dendrologiczną, licznymi polanami i dwoma oczkami wodnymi. Od południa łączy się on ze znajdującymi się już poza Parkiem terenami wystawy WuWa (Wohnungs- und Werkraumausstellung, Wystawa Mieszkania i Miejsca Pracy), zbierającej przykłady architektury modernistycznej. Perłą w koronie jest tu przylegający do Parku Szczytnickiego hotel dla samotnych matek i bezdzietnych małżeństw (proj. Hans Scharoun), obecnie ośrodek szkoleniowy PIP.

Obszar ze względu na niezwykłe bogactwo flory i fauny został zaklasyfikowany w Europie jako czwarty park pod względem jakości na naszym kontynencie, z ponad 450 gatunków i odmian roślin, które pochodzą z Europy, Ameryki Północnej i Azji. Przy Moście Zwierzynieckim, od strony południowo-zachodniej mieści się zimozielony Skwer Zbyszka Cybulskiego. Rosną tam drzewa iglaste: sosny licznych gatunków (wejmutka, czarna, rumelijska), świerki (kaukaski i pospolity), cyprysiki (Lawsona i groszkowy), cisy pospolite, jodła kalifornijska i modrzew polski, a także drzewa liściaste: brzozy brodawkowate, lipy drobnolistne oraz dęby szypułkowe. W Ogrodzie Japońskim odnajdziemy takie rośliny jak: różaneczniki, azalie, metasekwoje, grujeczniki, modrzewnice, miłorzęby, modrzewniki, tawuły i berberysy. Tuż za nim rośnie aleja kasztanowców zwyczajnych oraz kolejne gatunki drzew w Ogrodzie Angielskim: perełkowiec japoński, cyprysik nutkajski, żywotnik olbrzymi, orzesznik pięciolistny, platan klonolistny, buk pospolity (także w odmianach zwisłej i purpurowej). W pobliżu drewnianego kościółka napotkać możemy sosnę himalajską, kasztan jadalny, jak również dęby szkarłatne, różne gatunki świerków i sosen.
Ważnym elementem Parku Szczytnickiego są pomnikowe dęby – jeden z największych, o obwodzie ponad 500 cm, rośnie przy stawie obok kamiennego mostku w tzw. Ogrodzie Romantycznym. Jego południowy brzeg porasta z kolei kolekcja drzew iglastych, w tym egzotyczne cypryśniki błotne z pneumatoforami. Zabytkowa aleja dębów szypułkowych rośnie przy niecce dawnego Ogrodu Książecego, a przy kolumnie można spotkać kolejne pomniki przyrody: kasztana jadalnego i jarząba brekinię. Obok samego Parku Szczytnickiego rosną największe dęby szypułkowe we wrocławiu: Dziadek (przy ul. Kopernika), Jana Dzierżonia (nad Starą Odrą) i Piotra Włosta (na terenach WuWa).
Bogata kolekcja dendrologiczna stanowi ozdobę dawnego Szkolnego Ogrodu Botanicznego, gdzie rosną – często wciąż w grupach wedle taksonów – m.in. sosny (czarne, smołowe, Jeffreya) i inne nagozalążkowe (świerki serbskie i hiszpańskie, choina kanadyjska), orzeszniki (pięcio- i siedmiolistne oraz gorzkie), orzechy (włoskie i szare) i skrzydłorzech kaukaski; klony (zwyczajne, francuskie, tatarskie), olsze różnych gatunków i morwy białe. Występują tu również soliterowe: platan wschodni, magnolia drzewiasta i dąb błotny, a od południowej strony rośnie aleja cisów pospolitów i różaneczników katawbijskich. Tutejsze rzadsze gatunki to kłęk kanadyjski, lipa krymska, ambrowiec amerykański i buk południowy. Nad jednym z oczek wodnych rosną parocje perskie, oczary wirginijskie i liczne gatunki z dawnego alpinarium.
W Parku Szczytnickim odnajdziemy również gatunki chronione takie jak: kruszczyk szerokolistny, śnieżyczkę przebiśnieg, bluszcz pospolity i cis pospolity. Runo na północnym fragmencie parku ciągnącym się od strony ul. Różyckiego obfituje w takie gatunki jak: kokoryczka wonna, konwalia majowa, kopytnik pospolity, marzanka wonna i czosnaczek pospolity. Gatunki takie jak: fiołek wonny, czosnek zielonawy, gwiazdnica gajowa, piżmaczek wiosenny, jasnota biała, gajowiec żółty i śnieżyczka przebiśnieg znajdziemy na niewielkim płacie, przy skrzyżowaniu al. Mickiewicza i ul. Kopernika. W starorzeczach i innych zbiornikach wodnych rosną gatunki nadrzeczne: pałka szerokolistna, krwawnica pospolita, kosaciec żółty, łączeń baldaszkowy, grążele żółte i grzybienie białe.
Obszar zamieszkują także interesujące okazy fauny, m.in. ropucha zielona, dzięcioł średni, dzięcioł zielony, dzięcioł czarny, nietoperz – nocek rudy, gacek brunatny, mroczek późny, karlik większy, borowiec wielki, mopek. W Parku Szczytnickim można też natknąć się na kunę leśną czy sporadycznie sarnę. Na terenie znajdziemy ponad 70 gatunków ptaków, wśród których są gatunki zagrożone wyginięciem, takie jak dzięcioł średni oraz muchołówka białoszyja. W parku występują także chronione gatunki chrząszczy i motyli, a także ssaków, w tym dziewięć gatunków nietoperzy.