Park Stanisława Tołpy

Teren obecnego parku, założonego w latach 1905 - 1907, już na przełomie XVIII i XIX wieku cieszył się wśród wrocławian dużą popularnością. Ówczesne Przedmieście Piaskowe ze starorzeczem Odry i lokalami gastronomicznymi przyciągało zmęczonych miastem mieszkańców, a tzw. Ścieżka Filozofa - dębowa aleja poświęcona filozofowi Christanowi Garvemu zapewniała komfort spaceru. Kiedy od lat 70. XIX wieku w wyniku regulacji przedmieścia, gęsta zabudowa zaczęła wypełniać kolejne kwartały, nie zapomniano o tej tradycji wypoczynku i rozrywki. Inicjatorem założenia obecnego parku im. Stanisława Tołpy, być może także projektantem, był architekt krajobrazu Julius Schütze.

Pomysł parku wykorzystującego stawy o dawnej nazwie Waschenteich pojawił się w 1901 roku, równolegle z budową Szkoły Rzemiosł Budowlanych, obecnego Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej przy ul. B. Prusa. Spójną koncepcję "parku wypoczynkowego", Schütze zaprezentował w 1904 roku na forum Śląskiego Związku Ogrodników i Miłośników Ogrodów, którego był przewodniczącym. Przedsięwzięcie zostało sfinansowane ze środków miejskich, a realizacją zajmowała się Deputacja ds. Promenad. Na park przeznaczono trójkątny obszar wokół stawów, wydzielony ulicami, wyznaczonymi zgodnie z nurtem urbanistyki malowniczej. Nazwa parku pochodzi od tradycyjnego określenia stawów Waschteich. Zlikwidowano zachodni staw, wschodniemu nadano nowy obrys,  usypano sztuczne wzgórze. W 1907 roku park był już obsadzony młodą roślinnością, a całości dopełnieniało wyposażenie - ławki, lampy, niskie ogrodzenia wzdłuż ścieżek, naturalistyczne - kamienne obrzeże stawu. Nisko schodzące do tafli wody brzegi ułatwiały zimą uprawianie łyżwiarstwa.

Park nie tylko spełniał funkcje rekreacyjne, spacerowe, ale dodatkowo stanowił oprawę dla trzech ważnych gmachów użyteczności publicznej. Najstarszy z nich - kościół św. Michała Archanioła wzniesiono w latach 1862 - 1871 przy obecnej ul. kard. S.Wyszyńskiego, jako kolejna powstała Szkoła Ludowa im. Pestalozziego, w latach 1898 - 1900, obecna Szkoła Podstawowa nr 1 im. Marii Dąbrowskiej przy ul. Nowowiejskiej i jako ostatnia wspomniana już Szkoła Rzemiosł Budowlanych. W ten sposób przy każdym z boków trójkąta znalazła się silna dominanta architektoniczna. Dopiero w XX wieku pierzeje ulic i sąsiednich kwartałów wypełniła gęsta zabudowa kamieniczna. To mieszkańcy tych domów byli głównymi użytkownikami parku.

W 1912 roku odsłonięto jedyny w parku pomnik. Poświęcono go filozofowi i poecie Johannesow Reineltowi, znanemu pod pseudonimem Philo vom Walde (Filozof z Lasu), którego ceniono za twórczość w dialekcie śląskim. Dzieło rzeźbiarza Josepha Obetha odsłonięto nad stawem w południowo-wschodniej części parku. Taka lokalizacja wynikała z  faktu, że Reinelt pracował jako nauczyciel w sąsiedniej Szkole im. Pestalozziego.

Park nie przechodził większych przemian funkcjonalnych i kompozycyjnych. Zmianom ulegało jedynie wyposażenie i ozdobne kompozycje kwiatowe, w okresie międzywojennym, zgodnie z modernistyczną modą, wykorzystujące głównie byliny. Również rok 1945 nie wpłynął znacząco na dzieje parku. Narodowa wymiana społeczności Wrocławia nie zmieniła funkcji parku i form jego użytkowania. Park uzyskał nazwę Nowowiejskiego i przyłączono do niego tereny na zachód od ul. kardynała S.Wyszyńskiego. W 2005 nazwa uległa zmianie i park poświęcono pamięci profesora Stanisława Tołpy, a od 2011 roku odłączono od parku najmłodszą część zachodnią z kościołem św. Michała Archanioła. Na wydzielonym terenie powstał park im. Świętej Edyty Stein, a park Tołpy powrócił do swoich pierwotnych granic.

Obecnie w parku znajduje się pamiątkowy głaz poświęcony Stanisławowi Tołpie, odsłonięty w 2006 roku, na północnym brzegu stawu. W pobliżu miejsca, gdzie znajdował się pomnik Philo vom Walde, od 2017 roku, eksponowana jest rzeźba Mirosława Struzika "Adam i Ewa - spacer". Rzadkim przykładem sztuki sakralnej w parku miejskim jest niewielka kapliczka, również w południowo-wschodnim narożniku założenia

Park był miniaturą ogrodu krajobrazowego landscape garden ze wszystkimi niezbędnymi elementami - stawem, sztucznym wzgórzem, systemem swobodnie wyznaczonych ścieżek i precyzyjnie zaplanowanymi osiami widokowymi. Idealne miejsce wypoczynku dla mieszkańców gęsto zabudowanego dawnego przedmieścia, obecnie Ołbina.

Znakomicie harmonijny układ trasy spacerowej był pierwotnie podporządkowany ścieżce obwodnicowej. Łagodnymi łukami otaczała staw, centralną polanę i wzgórze. Taka estetyka wytyczania dróg ogrodowych, porównywana z secesyjną kreską, określana jest nieraz w literaturze jako styl kaligraficzny. Jedyna dodatkowa ścieżka przecinająca park, dzieliła go prawie na połowę na osi obecnej Szkoły Podstawowej w kierunku południowo zachodnim. Nieznaczne rozgałęzienia systemu komunikacyjnemu występowały jedynie przy narożnikach terenu, nie zaburzając równowagi układu. Szerokość ścieżki obwodnicowej nie sugeruje by miała służyć kameralnym, indywidualnym spacerom, lecz raczej spotkaniom i przechadzkom w licznym gronie. Wysoką roślinność - drzewa i krzewy - zgrupowano w kępach tak je rozmieszczając, by podkreślały otwartość przestrzeni parku. Były to już cech rozwijającego się nurtu modernistycznego. Tradycyjnego, romantycznego nastroju dodawały posadzone na brzegach stawu wierzby o płaczącym pokroju. Jedynymi regularnym nasadzeniami były szpalery drzew wzdłuż ulic otaczających park.

Oprócz wzgórza, który był naturalnym punktem widokowym, drugim stał się ukształtowany na południowo-wschodnim brzegu stawu taras, do dziś pełni tę funkcję. Park pozbawiony architektury, jednocześnie był przez nią ściśle otoczony. Wspomniane wyżej dwie neogotyckie budowle kościół św. Michała Archanioła i Szkoła Podstawowa nr 1 oraz historyzujący, malowniczy gmach Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej - dominowały nad okolicznym pejzażem miejskim.  W najbliższym otoczeniu parku, między obecną ul. B. Prusa i ul. H. Górnickiego, znajdowała się łąka zabawowo-sportowa, a na przedłużeniu ul. B. Prusa w kierunku północnym, istniejący do dzisiaj skwer Ludzi ze Znakiem "P".

Po 1945 roku systematycznej degradacji ulegała harmonijna kompozycja ścieżki obwodnicowej. System komunikacyjny został zagęszczony o liczne wytyczone przez użytkowników terenu ścieżki gruntowe, z czasem usankcjonowane przy okazji pielęgnacji parku. Świadczy to o dominującej funkcji komunikacyjnej w miejsce pierwotnej spacerowej. Zlokalizowano tu także plac zabaw dla dzieci i wybieg dla psów.

W kompozycji przestrzennej zieleni dominuje swobodny układ roślin oraz rozbudowana struktura warstwowa (szczególnie w części południowo-wschodniej, wschodniej i północno-zachodniej). Charakterystyczne elementy kompozycji zieleni tworzą formy płaczące drzew w otoczeniu stawu – od strony zachodniej buk pospolity (Fagus sylvatica ’Pendula’), od strony wschodniej wierzby płaczącej (Salix x sepurclaris ‘Chrysocoma’). Elementem wyróżniającym się w kompozycji i składzie gatunkowym są ponadto: wielopniowe formy skrzydłorzecha kaukaskiego (Pterocarya fraxinifolia) oraz formy pienne, o malowniczych koronach, okazy klonu tatarskiego (Acer tataricum).

W drzewostanie ponadto liczne gatunki obce o wysokich walorach plastycznych, m.in. wiśnia wonna (Prunus mahaleb), kasztanowiec pospolity (Aesculus hippocastanum), platany klonolistne (Platanus x hispanica ‘Acerifolia’), leszczyna turecka (Corylus colurna), perełkowiec japoński (Sophora japonica), robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia) – obecnie gatunek inwazyjny. Wśród gatunków rodzimych, stare okazy dębów szypułkowych (Quercus robur, Quercus robur ‘Fastigiata’), klony (Acer platanoides, Acer pseudoplatanus, Acer campestre) i topole białe (Populus alba).      
Historyczna i współczesna kompozycji zieleni harmonijnie ze sobą zespolona. Współczesne grupy krzewów, głównie okrywowych od strony ul. B. Prusa stanowią formy dywanów okrywających skarpy w otoczeniu stawu. Na wysoki estetyczny odbiór kompozycji wpływ ma również liczny udział w warstwie krzewów starych okazów, w składzie m.in. lilaki (Syringa vulgaris), jaśminowce (Philadelphus coronarius) i rodzimy bez czarny (Sambucus nigra), w grupie nagozalążkowych (Taxus baccata).          
Liniowe układy drzew jedynie na niewielkich fragmentach parku w części zachodniej (lipy).      
Osobliwość dendrologiczna: żółtnica pomarańczowa (Maclura pomifera).