Park Stanisława Staszica

Najstarszy modernistyczny park miejski we Wrocławiu, założony w latach 1905 - 1908, według projektu Hugo Richtera - dyrektora Wrocławskiego Ogrodnictwa Miejskiego. Powstał w miejscu o długiej i zróżnicowanej historii, pierwotnie targowisko koni, w XIX wieku teren wystawowy. To tutaj i na sąsiednim placu, obecnym Strzeleckim, odbyła się Śląska Wystawa Rzemiosła i Przemysłu w 1881 roku. Swój obecny kształt zawdzięcza kompleksowej rekompozycji, dokonanej po 2012 roku, przy okazji rewitalizacji osiedla Nadodrze. Autorką najnowszej koncepcji parku im. Stanisława Staszica jest architektka Margareta Jarczewska przy współpracy z architektką krajobrazu Angeliką Kuśmierczyk.

Na potrzeby ekspozycji w 1881 roku zorganizowano konkurs na projekt przestrzennego zagospodarowania terenu z pawilonami wystawowymi i restauracją. Zwycięzcami byli architekci Heinrich Brost i Karl Grosser, a odpowiedzialny za realizację całości Karl Schmidt - jeden z najciekawszych architektów działających wówczas we Wrocławiu. Ogrodowe kompozycje powierzono Gerhardowi Erklowi. Uwagę odwiedzających skupiał centralny kobierzec kwiatowy jego autorstwa, o geometrycznych podziałach z fontanną pośrodku i rzeźbami. Wykorzystane rośliny egzotyczne w donicach, nadawały kompozycji reprezentacyjny, ozdobny charakter w duchu pleasure ground w parkach krajobrazowych zamożnych rezydencji. Po zamknięciu wystawy w prawdzie nic  nie pozostało z podziwianej kompozycji, ale zobaczono potencjał tkwiący w tym miejscu, które znakomicie nadawało się na lokalizację parku miejskiego. Tuż po ekspozycji już w 1881 roku Karl Schmidt przedstawił swój projekt publicznego ogrodu, a w roku 1886 alternatywny pomysł zaprezentował Hugo Richter, wówczas ogrodnik Schottländerów w Partynicach. Żaden z projektów nie został zrealizowany i musiało minąć prawie 20 lat, by powrócono do pomysłu. Motywacją była z pewnością zagęszczająca się zabudowa mieszkalna i rosnąca liczba mieszkańców Nadodrza. Decyzja zapadła w 1900 roku, jednak ze względu na prowadzone wówczas przez Deputację ds. Promenad duże inwestycje, władze miejskie postanowiły poczekać kilka lat z podjęciem nowej realizacji.

Teren na rzucie trójkąta, trochę podobnie jak stało się to w obecnym parku Stanisława Tołpy, otoczony był gmachami publicznymi. Od północy sąsiadował z Dworcem Nadodrze, wzniesionym w 1868 roku, od południowego zachodu z kościołem św. Bonifacego, z lat 1897-1898, i miejskim dworcem kolei wąskotorowej, otwartym w 1899 roku, od południa z nieistniejący kościołem Odkupiciela, z lat 1902 - 1904.

Pierwsza kompozycja parku, nazwanego wówczas Północnym, składała się z centralnej, obniżonej polany, obsadzonej ze wszystkich stron gęstym pasem drzew i krzewów. Jego szerokość od 25 do 50 metrów miała zapewnić izolację od hałasu i zanieczyszczeń. System komunikacyjny był bardzo uproszczony i sprowadzał się do drogi obwodnicowej o szerokości 5 metrów. Przebiegała w pasie wysokiej zieleni wyznaczając lekko łukowo wygiętą linię, zaokrąglając się w narożnikach trójkąta.  Richter opisując funkcję parku podkreślał, że powstał on głównie z myślą o dzieciach i młodzieży. Łąka, zajmująca około połowę powierzchni parku, pozbawiona systemu przecinających ją ścieżek, dawała użytkownikom pełną dowolność w sposobie spędzania czasu. W północno-zachodniej części usypano sztuczne wzniesienie. Zgodnie z modernistyczną koncepcją parku ludowego, preferowana była grupowa aktywność sportowa, a nie indywidualne kontemplowanie natury, tak charakterystyczne dla parków krajobrazowych.

W latach 20. XX w. przekomponowano założenie z myślą o nasilających się funkcjach komunikacyjnych oraz poszerzeniu grupy użytkowników o zróżnicowane przedziały wiekowe. Uwzględniono także aspekt ozdobny łącząc go z edukacją przyrodniczą, ustawiając przy roślinach na rabatach tabliczki z informacjami na ich temat. Był to rzadki przypadek we wrocławskich parkach miejskich.

W czasie walk o Festung Wrocław w 1945 roku niezadrzewione części parku posłużyły jako prowizoryczny cmentarz. Po ekshumacji zmarłych, funkcje i charakter parku powróciły do wcześniejszego stanu. Po 1980 roku ustawiono tu rzeźbę "Tańcząca para" autorstwa Janiny Piskorskiej-Pieli. W związku z rewitalizacją osiedla Nadodrze, w 2012 roku przeprowadzono rekompozycję parku. Rzadko spotykaną w parkach wrocławskich atrakcją stała się, usytuowana w północno-zachodniej części, fontanna multimedialna połączona z placem do jazdy na wrotkach.

Najstarsza modernistyczna kompozycja, składająca się z centralnej polany i pasa wysokiej zieleni dookoła, była wyposażona jedynie w drogę obwodnicową. Ten układ stał się szkieletem dla późniejszych przekształceń parku. Zarówno rekompozycja dokonana w latach 20. XX wieku, jak i późniejsza z początku XXI stulecia dotyczyły głównie nowego zagospodarowania centralnej polany. Przejawem dostosowania się do nowych funkcji parku były kolejne zmiany w systemie komunikacyjnym.

Forma parku z początku XX wieku odpowiadała idei łąki o funkcjach rekreacyjnych, sportowych i zabawowych. Na planach Wrocławia z tego czasu możemy znaleźć je we wszystkich częściach miasta, ukryte pod niemiecką nazwą Spielwiese. Nieraz sąsiadowały z parkami spacerowymi, jako ich uzupełnienie. Taka łąka funkcjonowała np. w pobliżu obecnego parku im. Stanisława Tołpy przy ul. B.Prusa. Centralna polana otoczona zazwyczaj szpalerami drzew, teren pozbawiony specjalnych obiektów i wyposażenia sportowego, nastawiony na inicjatywę grup szkolnych lub klubów sportowych. To oni byli najliczniejszymi użytkownikami. W przypadku obecnego parku Staszica szybko, bo po około 20 latach, okazało się, że nie jest to wystarczająca oferta dla mieszkańców Nadodrza. Zmiany wymusiła potrzeba szybkiej komunikacji pieszej przede wszystkim związanej z Dworcem Nadodrze i dworcem wąskotorówki. Układ ścieżek przecinających polanę dopasowany został do osób korzystających z kolei. Ścieżki skracały drogę, "odcinając" trójkątne narożniki. Uwzględniono także potrzeby wypoczynku biernego użytkowników niezainteresowanych aktywnością sportową. Centralnie na polanie wytyczono okrągły plac. Mniejszy, nieregularny placyk znajdował się w części północno-wschodniej. Oba były włączone w układ prostoliniowo wytyczonych ścieżek, rozmieszczono też ławki. Pierwotnie na polanie nie projektowano żadnych grupowych i syngieltonowych nasadzeń. W nowej koncepcji pojawiły się liczne, swobodnie rozmieszczone grupy drzew i krzewów. Przy ścieżkach tworzono kompozycje niskich roślin ozdobnych z liści i kwiatów, między innymi pacioreczniki i funkie. Montowane w ziemi obok tabliczki pozwalały ze ścieżki zapoznać się z ich nazwami. Ścieżki były ograniczone niskimi metalowymi ogrodzeniami, które jednak nie przeszkadzały w swobodnym korzystaniu z polan.

Po 1945 roku powrót do normalnych funkcji nastąpił dopiero po ekshumacji grobów osób zmarłych w czasie walk o Festung Breslau. Ogólny charakter parku nie uległ jednak zmianie i w latach 60. był pielęgnowany w duchu późnego modernizmu, co przejawiało się głównie formami wyposażenia.

Zasadnicze przekształcenie parku nastąpiło na początku XXI wieku. Przede wszystkim zdecydowano się na zamknięcie parku metalowym, ażurowym ogrodzeniem z furtkami wejściowymi przy wszystkich końcówkach ścieżek. Nie ogranicza to użytkowników, ale zwiększa ich bezpieczeństwo. Szkielet z pasem wysokiej zieleni dookoła i drogą obwodnicową pozostał niezmieniony. Natomiast przekomponowano układ komunikacyjny, wyznaczając bieg ścieżek w formie pętli i łagodnych łuków. Kompozycja taka bardziej nawiązuje do krajobrazowych niż modernistycznych założeń. Każdy z narożników trójkąta został zaakcentowany okrągłą formą. W północno-zachodnim krańcu znajduje się wspomniana fontanna z systemem siedzisk na linii okręgu. W północno-wschodnim narożniku stworzono okrągłą kompozycję kwietnika wokół rzeźby "Tańcząca para". Od południa znajduje się najmocniej zaakcentowane wejście ze stolikami do gry w szachy na okrągłym placyku. Park wyposażono także w place zabaw dla dzieci.

Kompozycja przestrzenna zieleni z charakterystycznym układem zieleni wysokiej w formie gęstych układów drzew i krzewów na obrzeżach parku i otwartymi polanami wewnątrz parku. Poszczególne strefy parku częściowo wydzielone widokowo przez zwarte grupy krzewów. Czytelne w kompozycji przestrzennej strefy wejściowe.

Bogata struktura gatunkowa drzewostanu reprezentowana przez liczne gatunki rodzime (Acer platanoides, Quercus robur, Ulmus laevis, Tilia cordata), tworzące zasadniczą część drzewostanu i tło dla gatunków obcego pochodzenia.

W składzie gatunki obcego pochodzenia m.in. platany klonolistne (Platanus x hispanica ‘Acerifolia’), kasztanowce (Aesculus hippocastanum, Aesculus flava i Aesculus glabra), wiązowiec zachodni (Celtis occidentalis). Drzewostan wzbogacony pojedynczymi egz. miłorzębu dwuklapowego (Ginkgo biloba), tulipanowca amerykańskiego (Liriodendron tulipifera), klonu czerwonego (Acer rubrum) i igliczni trójcierniowej (Gleditsia triacantos).

Struktura warstwowa zieleni rozbudowana, szczególnie na obrzeżach parku. Warstwa krzewów bogata, z dominacją śnieguliczki białej (Symphoricarpos albus) – obecnie gatunek inwazyjny, jaśminowca wonnego (Philadelphus coronarius), lilaka pospolitego (Syringa vulgaris), irgi czarnej (Cotoneaster niger), tawuły van Houtte’a (Spiraea vanhouttei), osobliwa parczelina trójlistkowa (Ptelea trifoliata). Ponadto ozdobne rabaty głównie w strefach reprezentacyjnych.

Wśród osobliwości dendrologicznych - dąb biały (Quercus alba).