Park Południowy

Dzieje Parku Południowego to wzór do naśladowania dla obecnych i przyszłych inwestorów oraz deweloperów. Bliskość terenów zieleni, czy to będzie park, skwer czy trakt spacerowy, zwiększa wartość parcel budowlanych, a w konsekwencji cenę okolicznych domów i mieszkań. Wiedział o tym Julius Schottländer, właściciel Borka i Partynic, przekazując miastu, w 1891 roku, prywatny teren pod przyszły park miejski dla wszystkich wrocławian i nie tylko dla nich. Słuszność tego działania potwierdzają nasze współczesne przemyślenia "z czasów zarazy" lat 2020-2021.

Park powstał w latach 1892-1896 na terenie podwrocławskiej wsi Borek, przy tworzonej od 1872 roku kolonii willowej o tej samej nazwie. Obszar ten został włączony w granice miasta dopiero w 1896 roku. Zanim jednak to nastąpiło zapadła decyzja o budowie linii kolejowej, która miała otoczyć Borek od południa. Nagły wzrost zainteresowania ówczesną wsią, skłonił właściciela tego terenu  – Juliusa Schottländera do przekazania miastu obszaru, o powierzchni prawie 30 ha, w celu stworzenia parku publicznego. Warunkiem umowy, zawartej w sierpniu 1891 roku, stało się podłączenie Borka do infrastruktury miejskiej. Wpływ na realizację śmiałego projektu, który obecnie nazwalibyśmy partnerstwem publiczno-prywatnym, miał ówczesny nadburmistrz Ferdinand Friedensburg i jego następca Georg Bender. Z ramienia miasta stroną organizacyjną, a następnie realizacją zajmowała się Deputacja ds. Promenad, której przewodniczącym był radca miejski - Ludwig Landsberg. Rozpisany w 1891 roku konkurs na projekt parku nie wyłonił zwycięzcy. Przygotowanie projektu do realizacji powierzono dyrektorowi Wrocławskiego Ogrodnictwa Miejskiego Hugo Richterowi. Być może nie bez znaczenia pozostawał fakt, że wcześniej pełnił on funkcję głównego ogrodnika Schottländerów, w ich majątku w Partynicach. Przygotowując koncepcję szaty roślinnej parku prawdopodobnie zasięgał rady wybitnego botanika wrocławskiego - profesora Ferdinanda Cohna. Nie bez powodu warto przywołać wszystkie te osoby, gdyż zostały później upamiętnione w nazwach różnych elementów krajobrazu parku Południowego.

Park powstał w miejscu pól uprawnych z niewielkim cmentarzem gminnym po środku, istniejącym tu od 1860 roku. Realizacja pod nadzorem projektanta, z udziałem architekta krajobrazu Maxa Kellnera, nastąpiła w dwóch etapach: część zachodnia – spacerowa w latach 1892-1894, zaś część wschodnią – sportową z ogrodnictwem ukończono w roku 1897. Prace musiały przebiegać sprawnie, gdyż zgodnie z zawartą umową park Południowy miał być oddany wrocławianom do użytku w ciągu 5 lat. Szybko stał się miejscem kilku fundacji zamożnych wrocławian, były to między innymi trzy mostki sfinansowane przez fabrykantów Wilhelma Hübnera, Gustawa Trelenberga, bankiera Alberta Holza i Heinricha Oesterlinka. W wyniku społecznej zbiórki pieniędzy, w 1894 roku, uzyskano fundusze na głaz z wizerunkiem zmarłego Ludwiga Landsberga. Kamień usytuowano nad stawem przy tarasie widokowym, który  również nazwano jego imieniem. W tym samym czasie dzięki fundacji Schottländera po przeciwnej stronie stawu stanął drewniany pawilon. Analogiczny obiekt wzniesiono na wzgórzu przy nasypie kolejowym, jego fundatorem był bankier Guido von Wallenberg-Pachaly  w 1898 roku. Oba pawilony upamiętniały w swych nazwach fundatorów, a wzgórze poświęcono Georgowi Benderowi.

Zgodnie z umową w parku miała powstać restauracja, ten warunek najdłużej czekał na wypełnienie. Dopiero decyzja czołowego producenta piwa na Śląsku - Georga Haasego, by zainwestować na terenie parku Południowego, rozwiązała problem, a lokal na 600 gości został uruchomiony w 1899 roku.  Rozbudowany wkrótce o kolumnadę i letnią kawiarnią z widokiem na staw, stał się dopełnieniem koncepcji Richtera. Głównym projektantem obiektów architektonicznych  był Karl Klimm, a wzniesionej w 1912 roku szatni dla użytkowników części sportowej - Fritz Behrendt.  Ich twórczość nieraz łączyła się z wrocławskimi terenami zieleni. W 1903 roku powiększono wschodnią część sportową w kierunku północnym o korty tenisowe. W pobliżu restauracji upamiętniono Ferdinanda Cohna – był to pomnik z figurą ogrodnika sadzącego drzewo, autorstwa Ilse Conrat, odsłonięty w 1908 roku.

Po 1945 roku rozbiórce uległa restauracja, pawilon Schottländera i budynki we wschodniej części parku. W miejscu restauracji założono modernistyczny ogród kwiatowy z pergolą, podium koncertowym i pawilonem gastronomicznym. Zniknęły pomniki Cohna i Landsberga. Pawilon widokowy Guidona von Wallenberg-Pachaly'ego spłonął w 2019 roku. Obszar parku pomniejszono o gospodarstwo ogrodnicze, przeznaczone pod pętlę tramwajową, a sportową część wschodnią przekazano Miejskiemu Ośrodkowi Sportu i Rekreacji. W latach 60.-80. wymieniano wyposażenie parku, nie wprowadzając jednak zasadniczych zmian w układzie.  Staw nadal zimą pełnił funkcje lodowiska, nie powrócono jednak do przedwojennej tradycji wykorzystywania go jako stawu hodowlanego.

 Od roku 2000 park jest poddany rewaloryzacji na podstawie projektów Margarety Jarczewskiej, Małgorzaty Lipskiej i Aliny Zamorskiej. Między innymi przekomponowano modernistyczny ogród, sytuując w nim w 2004 roku pomnik Fryderyka Chopina, dzieło Jana Kucza.

Park Południowy reprezentuje typ XIX-wiecznego założenia krajobrazowego landscape garden o genezie romantycznej, z czytelną kompozycją strefową. Projektant – Hugo Richter - wskazał koloński Ogród Ludowy (Volksgarten), autorstwa Adolfa Kowallecka, jako swoją inspirację. Kompozycja, utrzymana w nurcie niemieckiej szkoły ogrodniczej Lenne-Meyera, charakterystyczna dla prywatnych parków przy rezydencjach, została dostosowana do potrzeb mieszczańskiego użytkownika.

W części spacerowej staw wytyczono jako główny element organizujący przestrzeń. Szerokie polany na północ od niego, system swobodnie wytyczonych ścieżek, grupy drzew i krzewów oraz wyeksponowane syngieltony dawały efekt kompozycji krajobrazowej. Przeciwwagą dla nich były, charakterystyczne dla kompozycji strefowej, przestrzenie poddane geometryzacji, regularności i symetrii. Miały być oprawą dla najważniejszych punktów w parku: witać spacerowiczów przy głównych wejściach, podkreślać znaczenie restauracji i jego widokową relację ze stawem oraz akcentować Taras Lansberga. Szczególnie silna była symetryczna kompozycja na osi restauracji z dominującymi szpalerami platanów i lip. Ozdobne elementy o geometrycznych obrysach, określane w ówczesnej sztuce ogrodowej angielskim terminem pleasure ground, były projektowane jako kobiercowe (dywanowe) kwietniki. Wykorzystywano w nich rodzime i obce gatunki roślin, odważnie zestawiając je kolorystycznie i fakturowo. W okresie międzywojennym, zgodnie z nurtem modernistycznym w sztuce ogrodowej, zastąpiono te gatunki bylinami. Malownicza, rozczłonkowana bryła restauracji, z wieżą i elementami drewnianej konstrukcji szkieletowej na elewacjach, była architektoniczną dominantą całego założenia.

W wyniku prac rewaloryzacyjnych, po 2000 roku, powrócono do idei pleasure ground, nie są to jednak rekonstrukcje, a świadoma współczesna modyfikacja XIX-wiecznego motywu. Częściowo sięgnięto po historyczny dobór roślinności tych kompozycji, między innymi dzięki ozdobnym paciorecznikom (CannaL.).

Park Południowy pomyślano jako rodzaj kolekcji dendrologicznej - arboretum, o czym nadal świadczy bogactwo gatunków drzew i krzewów. Piękno ich różnorodności zachwyca o każdej porze roku. Richter podzielił park na trzy odrębne krajobrazy - śląskiego lasu z polanami, pejzażu wodnego ze stawem i kanałami Grabiszynki oraz alpinarium z gatunkami górskimi w części południowej wokół Wzgórza Georga Bendera.

Park publiczny musiał sprostać potrzebom masowego użytkownika, nacisk położono nie tylko na funkcje spacerowe, ale także na aktywność sportową i zabawową dzieci, młodzieży i dorosłych. Służyły temu regularne place, a po pierwszej wojnie światowej także polany przeznaczone dla różnych grup wiekowych. Również obecnie są to miejsca wykorzystywane do kąpieli słonecznych, piknikowania i gier zespołowych. Od okresu międzywojennego do użytkowników dołączyli rowerzyści, dzięki ścieżkom rowerowym wzdłuż obecnej ul. Sudeckiej i ul. Powstańców Śląskich. Wzgórze Bendera służyło i nadal służy miłośnikom kolejnictwa jako punkt widokowy.

Historyczny skład gatunkowy roślin drzewiastych niezwykle bogaty jak na tak małą powierzchnię (około 140 taksonów na 27 ha). Cechą wyróżniającą są kolekcje gatunków z rodzaju:  kasztanowiec  (Aesculus hippocastanum, Aesculus hippocastanum ‘Baumannii’, Aesculus hippocastanum ‘Digitata’, Aesculus x carnea, Aesculus glabra, Aesculus pavia, Aesculus turbinata, Aesculus flava – usunięty w ostatnich latach) i lipa (poza gatunkami rodzimymi: Tilia euchlora, Tilia americana var. heterophylla, Tilia tomentosa, Tilia tomentosa ‘Pendula’ i in.) oraz liczny udział gatunków obcych o wysokich walorach plastycznych, reprezentowanych przez pojedyncze okazy: tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipifera), platan klonolistny (Platanus x hispanica ‘Acerifolia’), miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba), grójecznik japoński (Cercidyphyllum japonicum), orzechy (Juglans nigra, Juglans sinensis), ponadto usunięte w ostatnich latach, unikatowe gatunki: Catalpa speciosa, grusza oliwkolistna (Pyrus elaeagrifolia).  Mistrzowskie zestawienia różnych grup gatunków uwzględniające właściwości plastyczne oraz zmienność sezonową. 

Zasadniczą część drzewostanu budują gatunki rodzime  m.in.: dęby szypułkowe (Quercus robur), buki pospolite (Fagus sylvatica) często sadzone po klika sztuk (forma bukietu), graby pospolite (Carpinus betulus), klony (Acer platanoides, Acer campestre, Acer pseudoplatanus) i lipy (Tilia cordata, Tilia platyphyllos), stanowiące tło dla aklimatyzowanych gatunków drzew i krzewów. Gatunki rodzime często w odmianach o malowniczych pokrojach, barwie lub kształcie liści, np. Acer platanoides ‘Schwedleri’, Acer pseudoplatanus ‘Atropurpureum’, Fagus sylvatica ‘Pendula’, Fagus sylvatica ‘Purpurea’, Fraxinus excelsior ‘Diversifolia’, Quercus robur ‘Fastigiata’, Quercus petraea ‘Laciniata’.       

Wyróżniające się walorami gatunki obce często zastosowane w miejscach wyeksponowanych, np. grupa 2 gatunków wyróżniających się jesienną barwą liści  cypryśnik błotny (Taxodium distichum) z widocznymi pneumatoforami, orzesznik pięciolistkowy (Carya ovata) - na osi widokowej z tarasu Lansberga, kasztanowce czerwone (Aesculus x carnea) w otoczeniu tarasu Lnasberga.

Widoczna różnica w kompozycji zieleni w części południowo-zachodniej parku, gdzie charakter górski uzyskano poprzez wkomponowanie licznych gatunków nagozalążkowych. Geometryczne układy roślin w strefach reprezentacyjnych (wejścia do parku, otoczenie budynków o funkcjach gastronomicznych). Walory krajobrazowe wzbogaca usytuowany w centralnej części parku staw o nieregularnej linii brzegowej z trzema wyspami. Pierwotnie bogate kompozycje kwiatowe.