Park Grabiszyński

Obecnie park miejski, pierwotnie kompleks sąsiadujących ze sobą cmentarzy: gminnego, wyznaniowego - zakonnego, komunalnego, a nawet wojskowego. Dzieje tego miejsca, ale także wszystkich innych wrocławskich, przedwojennych cmentarzy, upamiętniono w Pomniku Wspólnej Pamięci. Odsłonięto go w 2008 roku w centralnym kompozycyjnie i symbolicznie punkcie dawnych nekropolii. W tworzenie nekropolii miejskiej, dwukrotnie powiększanej w kierunku południowym, zaangażowani byli wybitni ogrodnicy i architekci: Carl Johann Christian Zimmermann, Hugo Richter, Johannes Erbe i Richard Konwiarz. Rodzajem klamry dla kolejnych cmentarzy stał się wytyczony w latach 20. XX wieku trakt spacerowy - obecna Ścieżka Eugeniusza Romera.

Kolejno powstawała nekropolia zakonu bonifratrów około połowy wieku i cmentarz komunalny w 1867 roku.

Najstarszy, najdalej na północ usytuowany cmentarz, założono w 1  połowie XIX wieku, należał do wsi Grabiszyn. Zajmował prostokątny teren przy obecnej ul. gen. J. Hallera. Na początku lat 60. XIX wieku wzniesiono tu neogotycką kaplicę. W tym samym czasie na południe od wiejskiej nekropolii powstał niewielki cmentarz bonifratrów, a w 1867 roku uruchomiono cmentarz komunalny. Jego obszar sięgał ul. Grabiszyńskiej, a projektantem był architekt Carl Johann Christian Zimmermann. Cmentarz wchłonął obie wcześniejsze nekropolie, a kaplica cmentarza gminnego służyła przy wszystkich pochówkach. Druga część nekropolii miejskiej powstała w 1881 roku po zachodniej stronie ul. Grabiszyńskiej i nadal pełni funkcje sepulkralne. Kolejne etapy ekspansji sepulkralnych przestrzeni miały miejsce ponownie na wschód od ul. Grabiszyńskiej. W latach 1909 - 1916 utworzono miejskie ogrodnictwo na południe od najstarszej części cmentarza. Była to praktyka typowa nawet przy niewielkich zespołach cmentarnych. Na południe od ogrodnictwa wyznaczono kolejną część cmentarza. Pomiędzy ulicą a zachodnią granicą ogrodnictwa pozostawiono pas wąskich kwater ze ścieżką umożliwiającą komunikację między obiema częściami. Na tym etapie powierzchnia cmentarza osiągnęła około 24 ha.

Pewną zmianą w układzie przestrzennym cmentarza stała się budowa w roku 1926 zespołu krematorium, kaplicy i kolumbarium, usytuowanych centralnie w najnowszej części południowej. Pierwsze projekty tej zabudowy proponował Max Berg - twórca Hali Stulecia we Wrocławiu. Nie spotkały się jednak z akceptacją radnych miejskich. Zlecono więc to zadanie Richardowi Konwiarzowi. W 1928 roku w południowo-zachodnim narożu tej części cmentarza usytuowano Cmentarz Żołnierzy Włoskich. Był przeznaczony dla 1016 żołnierzy 1 wojny światowej, którzy trafili do niewoli niemieckiej.  Projektantem cmentarza był Johannes Erbe - dyrektor wrocławskiego Zarządu Cmentarzy w latach 1921 - 1931, a twórcą pomnika w formie obelisku Angelo Regretti.

 Kompozycja przestrzenna i dobór roślinności południowej części cmentarza komunalnego wykazuje wiele cech charakterystycznych dla nekropolii powstałych pod nadzorem Johannesa Erbego, widoczne między innymi w obecnym parku Zachodnim. Jemu więc można przypisywać koncepcję założenia.

Około 1920 roku zaczęto projektować pas zieleni z traktem spacerowym wzdłuż wschodniej granicy istniejących cmentarzy. Miał za zadanie łączyć obecną ul. gen. J. Hallera z brzegiem Ślęzy. Już wówczas myślano także o przedłużeniu tego traktu w kierunku wschodnim wzdłuż Grabiszynki aż do obecnej Górki Skarbowców. Ta idea również przypomina kształtowanie otoczenia cmentarza komunalnego przez park Zachodni.

Po 1932 roku zaplanowano kolejne powiększenie cmentarza w kierunku południowym o prostokątny obszar sięgający aż do obniżenia terenu doliny Ślęzy. Nie zdążył jednak być w całości wykorzystany, groby znalazły się tylko w północnej części.

Po 1945 roku utrzymano funkcje sepulkralne nekropolii po zachodniej stronie ul. Grabiszyńskiej, natomiast pas wschodnich cmentarzy przeznaczono w 1963 roku do likwidacji. Zachowano jedynie Cmentarz Żołnierzy Włoskich i niewielką grupę nagrobków dziecięcych z lat 30. i 40. XX wieku przy południowo-zachodnim narożniku ogrodnictwa. Rozbiórce uległo ogrodzenie i kaplica w części północnej. Ten fragment najszybciej został przekształcony w park, nazywany zwyczajowo parkiem Elektroników. Mniej konsekwentnie likwidowano ogrodzenie młodszej części cmentarza, dzięki czemu zachował się ceglany mur z bramą od ul. Grabiszyńskiej. W latach 60. rozbiórce uległ zespół architektoniczny krematorium, kaplicy i kolumbarium. Ogrodnictwo pełniło swoje pierwotne funkcję szkółki drzew i krzewów pod zarządem miasta, następnie miało tu swoją lokalizację Przedsiębiorstwo "Zieleń Miejska".

Grabiszyn uznano za dobrą lokalizację dla Cmentarza Żołnierzy Polskich. Powstał na sztucznie usypanym z gruzów wzgórzu, na terenie sąsiadującym z dawną nekropolią od południa. Realizacja projektu, autorstwa Jadwigi Skomorowskiej i Tadeusza Tellera, miała miejsce w latach 1968 - 1970. Dopiero w roku 1979 odsłonięto pomnik Żołnierzy Polskich, również dzieło Jadwigi Skomorowskiej.

Przed 2000 rokiem pojawił się pomysł przywrócenia funkcji sepulkralnych w części środkowej dawnego cmentarza. Szczęśliwie dla parku nie został zaakceptowany przez władze miejskie. W 2008 roku postanowiono upamiętnić losy wrocławskich nekropolii przekształconych w parki, odsłaniając Pomnik Wspólnej Pamięci. Monument w formie ściany składającej się z macew i płyt nagrobnych, dzieło Tomasza Tomaszewskiego, Alojzego Gryta i Czesława Wesołowskiego, usytuowano w miejscu dawnego krematorium. Elementy kamienne pochodzą z cmentarzy różnych wyznań i narodowości.

W XXI wieku teren parku, a szczególnie dawne ogrodnictwo, prowokowało inicjatywy deweloperskie. Dotyczyły wzniesienia budynków mieszkalnych lub kompleksu hotelowego.  Obecnie jest to teren przeznaczony do włączenia do parku, jako jego nowa część. W 2011 roku powstał projekt pod nazwą "Katyńskie Dęby Pamięci", autorstwa Grupy Projektowej Isba, w 2016 roku projekt rewaloryzacji założenia. Działania na terenie parku spowodowały zawiązanie się Społecznej Rady Parku Grabiszyńskiego i Stowarzyszenia Wielki Grabiszyński. Od 2018 przy Zarządzie Zieleni Miejskiej działa Rada ds. Parku Grabiszyńskiego opiniująca kolejne etapy modernizacji parku Grabiszyńskiego i połączonego z nim modernistycznego parku osiedlowego Górka Skarbowców.

Obecny park dzieli na części, z których każda ma odmienną kompozycję. Część północna najstarszych cmentarzy pierwotnie miała tradycyjny układ szachownicowy, przekształcony miejscami, na początku XX wieku, w swobodny system ścieżek i nasadzeń. Część środkowa z najlepiej zachowaną dawną kompozycją, zaświadcza o łączności cmentarzy po zachodniej i wschodniej stronie ul. Grabiszyńskiej. Część południowa, najmłodsza, nie zdążyła nabrać cech typowych dla nekropolii. Niezmieniony w swoim układzie pozostał jedynie Cmentarz Żołnierzy Włoskich i niewielka grupa grobów dziecięcych. Teren cmentarzy zajmujących prostokątny obszar, wydłużony na osi północ - południe, ujmuje od wschodu rodzaj klamry. Jest nią obecna Ścieżka Eugeniusza Romera, zachowująca swoją pierwotną funkcję i kompozycję. Czytaj dalej Pomiędzy ul. gen. J.Hallera na północy i dawnym ogrodnictwem na południu, w wyniku przekształceń, kompozycja nabrała charakteru parku leśnego o nieregularnym zadrzewieniu. Układ ścieżek jest wypadkową podziałów szachownicowych i potrzeb komunikacyjnych użytkowników. Ta część jest otwarta z trzech stron, mur oddziela ją tylko od ogrodnictwa. Zachowano nieliczne relikty nagrobków i dawne ujęcie wody, zamienione na rodzaj kwietnika. W północno-zachodnim narożniku parku usytuowano plac zabaw, a wejście od ul. Hallera zaakcentowano ozdobnymi, geometrycznymi kwietnikami. W XXI wieku uzupełniono strefę krzewów o różaneczniki w wielu barwnych odmianach. Najbardziej wyrazista kompozycja występuje w części środkowej, na południe od ogrodnictwa. Nadal dominuje geometryczny, regularny system komunikacyjny i liniowe nasadzenia. Przestrzeń jest zamknięta murem ceglanym od strony ul. Grabiszyńskiej. Wyróżnia się główna oś na linii wschód - zachód zaczynająca się prostą bramą od strony ulicy, i prowadząca pierwotnie do zespołu budynków krematorium, kaplicy i kolumbarium. Lokalizacja bramy, cofniętej w stosunku do linii ogrodzenia, wynika z chęci podkreślenia łączności z drugą częścią cmentarza po zachodniej stronie ul. Grabiszyńskiej. Oś jest zaakcentowana szpalerami pierwotnie topól włoskich, obecnie dębów kolumnowych i formowanymi ścianami grabowymi. Tak ukształtowana aleja prowadziła do regularnego placu i symetrycznie usytuowanej architektury. Obecnie symetria ta została przełamana lokalizacją Pomnika Wspólnej Pamięci, który jest rodzajem muru ustawionego lekko ukośnie do osi głównej. Dzięki pomnikowi oś nie utraciła swojego symbolicznego znaczenia, a zyskała na efekcie kontrastu. Dodatkowo wzmocniono ją dwiema równoległymi ścieżkami. Wszystkie trzy posiadały nawierzchnię z kostki granitowej na całej długości.

Wokół części środkowej wytyczono obwodnicową aleję lipową, która podkreśla czworoboczny rzut dawnej nekropolii. Zachowane są także węższe scieżki wytyczające dawne pola cmentarne z charakterystycznymi okrągłymi placykami na skrzyżowaniach. One również były podkreślone pierwotnie nasadzeniami drzew i krzewów. Cechą charakterystyczną tej części są szpalery lip sadzonych w "bukietach" - tę formę możemy spotkać także w parku Zachodnim. Najmniej ukształtowana część południowa posłużyła między innymi pod lokalizację obszernej polany rekreacyjnej, urządzeń sportowych, placu zabaw, wybiegu dla psów i parkingu u stóp wzgórza Cmentarza Żołnierzy Polskich. Układ prostoliniowo wyznaczonych nielicznych ścieżek podkreślony jest regularnymi nasadzeniami. Na teren wszystkich części dawnych nekropolii można obecnie wchodzić bezpośrednio ze Ścieżki Eugeniusza Romera. Na północnym odcinku zgodnie z pierwotnym układem dominują podziały geometryczne, w które wkomponowano plac zabaw dla dzieci i toaletę dla psów. To tutaj trakt spacerowy łączy się z modernistycznym osiedlem mieszkaniowym dzięki alei Wędrowców. Na środkowym i południowym odcinku trakt zakomponowano jako park leśny prowadzący obecnie do jazu i promenad na groblach nadślężańskich. TRASA: park w dolinie rzeki Ślęzy, znajduje się na trasie między parkiem Klecińskim i powstającym parkiem Mamuta na Oporowie. Czytaj dalej Kompozycja przestrzenna zieleni odzwierciedla historyczny charakter tej części Parku Grabiszyńskiego. W kompozycji zieleni liczne liniowe układy drzew podkreślające układ ścieżek oraz kwaterowy podział terenu. Niezwykle charakterystycznym elementem kompozycji przestrzennej zieleni tej części Parku Grabiszyńskiego jest aleja lip (form wielopniowych – tzw. bukietów). Wysokie walory plastyczne i estetyczne ulegają zatarciu poprzez pozostawienie pędów odroślowych. Zróżnicowany skład gatunkowy i bogata struktura warstwowa nadaje leśny charakter tej części parku. Silnie rozwinięte runo w formie zimozielonych roślin okrywowych (Hedera helix, Vinca minor, Euonymus sp.). W części północno-zachodniej duży udział gatunków zimozielonych. W składzie gatunkowym: okazałe daglezje (Pseudotsuga menziesii, Pseudotsuga menziesii var. glauca), świerki (Picea abies, Picea omorika), sosny (Pinus strobus, Pinus nigra, Pinus sylvestris), modrzewie i żywotniki (Thuja occidentalis, Thuja plicata), licznie choiny (Tsuga canadensis) i cisy (Taxus baccata). Liczne grupy krzewów. W części południowo-zachodniej (z wyjątkiem alei lipowych -Tilia euchlora, Tilia cordata, Tilia platyphyllos) –pierwotna kompozycja zatarta. Wśród gatunków rodzimych poza lipami, klony (Acer platanoides, Acer pseudoplatanus), dęby szypułkowe (Quercus robur), graby pospolite (Carpinus betulus) oraz brzozy (Betula pendula).